• Routegeschiedenis lijn 5

door: Cor Fijma

Tramlijn 5 was oorspronkelijk een oost-west-verbinding die op 17 juli 1902 als vierde elektrische tramlijn werd ingesteld op de route Haarlemmerplein - Haarlemmerstraat - Damrak. Het oostelijke gedeelte Weesperzijde - Utrechtsestraat - Damrak kwam in dienst op 12 maart 1904. In latere jaren is de lijn aan de westzijde doorgetrokken naar de Spaarndammerbuurt en aan de oostzijde naar het Amstelstation.

Weesperzijde ter hoogte van de Schollenbrug rond 1900. Nog een voorloper van de elektrische lijn 5. In 1904 is de paardentram verdwenen op de route Weesperzijde - Beursplein.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Haarlemmerplein rond 1900. Voorloper van de elektrische lijn 5. In 1902 is de paardentram verdwenen op de route Haarlemmerplein - Beursplein toen het eerste gedeelte van lijn 5 elektrisch werd bereden.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

lijn 5 op het Damrak - omstreeks 1903 - hoewel er toen nog geen lijnkleuren en lijnnummers gevoerd werden. Zoals op de foto te zien is volstond men met een bord dat de route toonde.
Fotograaf onbekend.

Deze kaart van de Stroomarkt dateert uit de periode 1904-1910. Met enige
moeite is op het zijroutebord van de tram te zien dat de korte aanduiding "Dam" is gewijzigd in Weesperzijde. Lijn 5 is in 1904 naar de Weesperzijde verlengd. Gezien de open balkons kan de foto niet van na 1910 dateren.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Deze prentbriefkaart van de Haarlemmerdijk dateert uit de eerste periode van lijn 5 op de route Dam - Haarlemmerplein die duurde van 17 juli 1902 tot 12 maart 1904, volgens de onvolprezen documentatie van Cor van Mechelen. Mooi is ook de tekst op de kaart: Haarlemmerdijk met Electrische Tram, toen nog een nieuwigheid.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Een prentbriefkaart uit 1903 met een daarop gedrukte verzuchting.

Kennelijk bestonden toen ook al zorgen over de gemeentekas. De tram is een Union die op lijn 5 rijdt, onderweg naar het eindpunt DAM.

Een open Unionwagen 68 van lijn 5 op het Haarlemmerplein. Lijn 5 reed tussen 1904 en 1906 tussen de Weesperzijde en het Haarlemmerplein.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Lijn 5 met motorwagen 40 op het Westeinde in 1910
prentbriefkaart van Ad Tiggeler

Het Rembrandtplein - Op lijn 5 rijdt een Union met dichte balkons, dus is de foto van iets voor 1910, 1910 of later. De tram die doende is de Amstelstraat in te rijden is een lijn 9 met een bijwagen van de serie 301-320 (= oud 401-420). Aangezien die bijwagens kort na 1910 tot motorwagens zijn verbouwd is het verantwoord de foto te dateren rond 1911.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Een prentbriefkaart van de Spaarndammerstraat na 1910 aangezien de Unions reeds zijn voorzien van dichte balkons
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Een prentbriefkaart van de Nieuws Amstelbrug met op de achtergrond de koepel van het in 1929 afgebrande Paleis voor Volksvlijt. Ook deze foto is van na 1910.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

We zien lijn 5 omstreeks 1920 van de Prins Hendrikkade de westelijke toegangsbrug oprijden. De tram zal zijn weg vervolgen via Stationsplein en middentoegangsbrug naar Damrak en verder naar de Weesperzijde. De motorwagen is een Union, de bijwagen is er een uit de kleine deelserie 639-648 (voorheen 421-430) die vier zijruiten had, in tegenstelling tot de overige wagens 619-700 die vijf zijruiten hadden. De 639 zou de laatste tramwagen worden die in de oude bruin-blauwe kleur reed. De wagen heeft het uitgehouden tot in 1957 toen de nieuwe gelede trams hem overbodig maakten.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Lijn 5, 124+597, Haarlemmerplein, 7-7-1942.
Foto NJVWJ

Lijn 5, 112+619', President Steijnplantsoen, 28-9-1946.
Foto Heijmeijer

Lijn 5 op het Rembrandtsplein. Een Utrechtenaar met een onverlengde typebijwagen. Lijn 5 rijdt nog als enige lijn door de Utrechtsestraat maar dat zal niet lang meer duren. Het is 16 augustus 1948 en lijn 4 is sinds 1943 tijdelijk opgeheven. Op 9 september 1948 zal lijn 4 ook door de Utrechtsestraat gaan rijden en daarmee afscheid nemen van de Vijzelstraat.
Fotograaf onbekend.

Op 18 juni 1945 was lijn 5 zo gelukkig te behoren tot de eerste tramlijnen waarop na de bevrijding de dienst werd hervat. Weliswaar alleen in de spitsuren, maar toch. De lijn was echter gecoupeerd tot het traject Amstelstation – Centraal Station. Het deel Oostzaanstraat – Centraal Station was toegevallen aan een nieuwe tramlijn 12, de vierde lijn met dit nummer. Zowel lijn 12 als lijn 5 zouden ten offer vallen aan de autobus; met lijn 12 gebeurde dit in 1955 en lijn 5 volgde in 1965. Toch rijden beide lijnen anno 2007 weer als tram. Het kan verkeren.

Lijn 5, Utrechtenaar 10 met een grote middeninstapbijwagen in de Weesperstraat. Het is inmiddels 1952.
Fotograaf onbekend.

Lijn 5 bereed sinds 1945 de route Amstelstation - Wibautstraat - Ruyschstraat - Ceintuurbaan - Van Woustraat - Frederiksplein - Utrechtsestraat - Muntplein - Centraal Station en verliet daarmee de in de oorlogsjaren gebruikte route via de Rijnstraat en Van Woustraat. Toen op 9 september 1948 ook lijn 4 in dienst kwam, kon lijn 5 de gehele Wibautstraat berijden om via de Hogesluis zijn route naar de binnenstad te vervolgen.

Lijn 5, 290+935 in de Weesperstraat, ook in 1952. De grootbordesmotorwagens reden vaak op lijn 5 als aanvulling op de Utrechtenaren. De 290 heeft zijn langste tijd gehad; de wagen is in 1954 gesloopt.
Fotograaf onbekend.

De volgende wijziging in de route was die waarbij lijn 5 de Weesperstraat ging berijden per 28 april 1952. De aanleiding daartoe was de langdurige reparatie van de Hortusbrug die de lijnen 9 en 11 tijdelijk uit de Muiderstraat verdreef. Lijn 9 vond nu tijdelijk zijn weg naar de binnenstad via de Utrechtsestraat. Drie tramlijnen – 4, 5 en 9 – via de Utrechtsestraat zou wat teveel van het mogelijke zijn zodat lijn 5 tijdelijk de Weesperstraat kreeg toegewezen. Deze maatregel is, wat lijn 5 betreft, definitief geworden.

Lijn 5 met de 370+883 voor remise Lekstraat. Het betreft materieel dat is geleend van remise Havenstraat. Een kleine middeninstapbijwagen was op lijn 5 zeer ongebruikelijk, 8-6-1954.

Niets is zo tijdelijk als een definitieve route van een tramlijn. De verbreding van de Weesperstraat tot het verkeersriool aansluitend op de komende IJ-tunnel, noodzaakte opnieuw tot een routewijziging van lijn 5. Deze keer was die wijziging wel erg rigoureus: lijn 5 verdween nu geheel. Compensatie werd geboden door lijn 7 vanaf het Weesperplein via Wibautstraat naar het Amstelstation te voeren en de dienst op lijn 4 te versterken. Het verdwijnen van lijn 7 uit de Plantagebuurt werd nu gecompenseerd door lijn 10 via de Plantage en de Roetersstraat te laten omrijden, voor lijn 10 een herstel van de situatie die voor 1925 bestond. Deze maatregelen werden ingevoerd per 17 september 1961.

Lijn 5 met de 1+936, Amstelstation, september 1954. Het gebruikelijke beeld van lijn 5 in de jaren vijftig. De 1 is sinds 1961 museumwagen.
Foto J.E. de Kok.

Aan het naoorlogse bestaan van lijn 5 zou daarmede een einde zijn gekomen als niet een gemeenteraadslid het voorstel zou hebben gedaan spitsuurtramlijn 5 in te stellen via de Utrechtsestraat. Zo geschiedde en per 11 december 1961 was lijn 5 weer van de partij, alleen in de spitsuren, op de route die tot 28 april 1952 werd gereden.

Lijn 5 met de drieasser 514, afkomstig van lijn 4. Staking van trampersoneel veroorzaakt een geïmproviseerde dienst, 3-4-1955.
Foto A.E.E. van Donselaar.

Lijn 5, 536, geïmproviseerde tramdienst met een drieasser van lijn 4
tijdens tramstaking, Jonas Daniël Meijerplein, 3-4-1955
Foto C. van Mechelen †

Lijn 5 met de 306+940. Sinds 1-1-1955 zijn de Utrechtenaren 1-12 vernummerd in 301-312. Amstelstation, 2-8-1955.

In 1965 was de Weesperstraat weer beschikbaar voor het openbaar vervoer en kon lijn 5 daar terugkeren. Per 24 mei 1965 was het zover maar nu waren het autobussen die op lijn 5 dienst deden. Daarmee leek tramlijn 5 definitief van Amsterdamse bodem te zijn verdwenen. Er is overwogen in de verbrede Weesperstraat de tram te doen terugkeren maar dit voorstel haalde het niet. Pas in 1980 zou een ondergrondse “lijn 5” de Weesperstraat weerzien.

Lijn 5 met de 321+940 op het thans niet meer bestaande tramtraject langs de Amstel, 25-2-1956.

Lijn 5 met de 347+950 op het thans niet meer bestaande tramtraject langs de Amstel bij de Halvemaansteeg, 10-3-1956.

De dienstuitvoering op lijn 5 begon op 18 juni 1945 met de welbekende grootbordesstellen. Later in 1945 moest worden teruggevallen op Unions met bijwagens van de serie 619-700. In 1947 konden de Unions weer worden vervangen door grootbordesmotorwagens. Zo werd het december 1947 en rees de vraag: wat te doen met die vermaledijde ex-Utrechtse motorwagens 1-12? Hun optreden op de naoorlogse lijnen 3 en 10 was geen succes geworden. Zo kon het gebeuren dat de 1-12 lijn 5 als werkterrein kregen toegewezen. Tot in 1961 hebben de 1-11 het op lijn 5 volgehouden, zonodig bijgestaan door grootbordesmotorwagens en sinds september 1958 door blauwe wagens.

Lijn 5 met de 306+895, een ongebruikelijke combinatie. Sinds het ingaan van de winterdienst 1955/1956 is lijn 2 in remise Lekstraat ondergebracht zodat de Lekstraat ook beschikt over de korte middeninstappers. Amstelstation, 3-4-1956.

Toen vanaf 1960 steeds meer Utrechtenaren aan de kant gingen, namen de blauwen het over en op 7 augustus 1961 was het zover: de laatste Utrechtenaar (304) legde het loodje. In de paar weken die tot 17 september 1961 resteerden, was lijn 5 een geheel met blauwe wagens toegeruste lijn. Als bijzondere geste reed op de laatste dag – 16 september 1961- Utrechtenaar 301 als allerlaatste Utrechtenaar die ook de laatste rit van die dag verzorgde.

de 305 met bijwagen 777 op het Stationsplein op 01-02-59
foto Hans de Haan

Wat de bijwagens betreft waren in de eerste naoorlogse jaren de boldakkers 716-880 en niet-verlengde typewagens 619-700 te zien. In 1948 verschenen de kleine middeninstappers 881-900. Sinds in 1949 de drieassers instroomden, ontstonden verschuivingen in de verdeling van het materieel over de lijnen.

Lijn 5 nu volledig met blauwe stellen. Sinds 7 augustus 1961 rijden de Utrechtenaren niet meer. Maar het einde van lijn 5 is in zicht. De stellen 405+816, 443+793 en 423+777 bij het Amstelstation, 3-9-1961.

Eindelijk konden nu de Unions van lijn 1 en de stoeltjeswagens van lijn 2 worden vervangen door materieel van recenter bouwjaren. Voor lijn 1 en later lijn 2 betekende dit de terugkeer van de middeninstappers 881-900, nu kortgekoppeld met de motorwagens 476-490. De van lijn 25 vrijkomende grote middeninstappers 931-950 kwamen nu ter beschikking van lijn 5. De 931 hoorde daar niet meer bij als gevolg van oorlogsschade en ook de 941 en 942 hebben nimmer op lijn 5 gereden.

De laatste dag van lijn 5 is aangebroken. Nog een keer mag een Utrechtenaar - 301 - acte de presence geven. De stellen 399+750, 301+824 en 438+802 bij het Amstelstation, 16-9-1961.

De jaren vijftig gaven op lijn 5 het beeld te zien van de Utrechtenaren met de grote middeninstappers, zonodig aangevuld met een grootbordesmotorwagen. Sinds 1953 gebruikte men daartoe bij voorkeur eenrichtinggrootbordessers van de subserie 321-355. Sinds 1955 kwam het ook wel voor dat kleine middeninstappers op lijn 5 dienst deden, een gevolg van het feit dat lijn 2 in remise Lekstraat was ondergebracht. Een doodenkele keer verscheen ook wel eens een bijwagen van de serie 716-880. Dit was bijvoorbeeld het geval op 12 januari 1957 met bijwagen 735.

Wederopstanding van lijn 5 als spitsuurtramlijn Amstelstation-Utrechtsestraat-Centraal Station. De 399 en 409 bij het Amstelstation, 8-3-1962. Lijn 7 is sinds 17-9-1961 de normale tramlijn die het Amstelstation en de Wibautstraat bedient.

Deze gebeurtenis was een vooruitgrijpen op het feit dat de middeninstappers 931-950 met ingang van 15 april 1957 in één klap buiten dienst werden gesteld. Het feit dat deze wagens niet geschikt waren voor het inbouwen van railremmen is daar debet aan. Lijn 5 reed voortaan met boldakkers 716-880, aanvankelijk nog wagens zonder railremmen maar met langsbanken en rookverbod, een duidelijke achteruitgang in comfort vergeleken met de middeninstappers met hun dwarsbanken en rookcompartiment. Toen ook de Utrechtenaren railremmen hadden gekregen, verschenen ook op lijn 5 gerailremde bijwagens. Maar, zoals gezegd, op 17 september 1961 was dit alles verleden tijd.

Op spitsuurtramlijn 5 reden in 1961/1962 ook drieassers zonder bijwagen. De 491 in de eindlus bij het Amstelstation, 8-5-1962.

De spitsuurlijn 5 die nog in 1961 in dienst kwam, deed het aanvankelijk met blauwen en drieassers, beide zonder bijwagens. In het najaar van 1962 kwamen de bijwagens op lijn 5 weer in dienst, maar nu zonder drieassers. Aan gelede wagens is lijn 5 nooit toegekomen. In de zomerdienst van 1964 werd lijn 5 verrijkt met een enkel drieassig tramstel. De winterdienst 1964/1965 gaf weer slechts blauwe wagens met bijwagens te zien. Maar op 24 mei 1965 was het afgelopen met lijn 5.

De Bakkersstraat, vanaf het Rembrandtsplein gezien, met de 766 die achter de 473 de straat inrijdt, 20-5-1965. Beide wagens kregen een nieuwe bestemming: de 766 als museumwagen "NZH B 37" en de 473 als slijpwagen SL 5, later H 55. De H 55 is inmiddels gesloopt.

Op 20 december 1978 kwam een tweede lijn 5 in dienst tussen Zuidplein en Centraal Station. De dienst op deze lijn 5 was afgestemd op de dienstregeling van de toen nog zeer korte Schipholspoorweg. Er waren vier dienstwagens op deze lijn 5 aktief. Veel meer dan een extra lijn 24 betekende lijn 5 niet. De routes van de lijnen 5 en 24 liepen samen tussen Centraal Station en het punt Beethovenstraat/Stadionweg waarmee lijn 5 na Haarlemmerstraat, Utrechtsestraat en Weesperstraat nu de Vijzelstraat als werkterrein had. Maar uiteindelijk is lijn 5 een volwassen lijn geworden op de succesvolle route Amstelveen-Leidsestraat-Centraal Station.

Lijn 5 op zijn laatste dag op het Stationsplein, 455+770, 21-5-1965. Van dynamische spoortoewijzing aldaar had nog niemand gehoord, maar je kon wel duidelijk zien vanwaar de lijnen 5 en 9 vertrekken.

Een greep uit mijn fotocollectie toont een Utrechtenaar met een onverlengde typebijwagen op het Rembrandtplein op 16 augustus 1948. Er rijdt ook een fraaie traction-avant voorbij.
Nostalgisch is ook de opname van Utrechtenaar 10 met grote middeninstapper in de Weesperstraat. Dezelfde Weesperstraat is te zien op de foto van de 290. Op de foto van de 370 is te zien dat ook nog wel eens een korte middeninstapper van lijn 2 op lijn 5 kon verschijnen.

Lijn 5 voor het eerst met een blauwe wagen, 447+720, in aanvulling op de Utrechtenaren, Wibautstraat, 6-9-1958. Ook daar is de tram thans verdwenen.

Een vreemd intermezzo is de 514 op lijn 5 op een dag waarop het trampersoneel in staking was. Er moest een tramdienst worden geïmproviseerd met werkwilligen. Sinds 1 januari 1955 droegen de Utrechtenaren de nummers 301-312; vandaar de foto van de 306. Een vroeger tramtraject langs de Amstel toont de foto van de 347.

Tijdens de zomerdienst 1964 ziet lijn 5 voor het eerst en voor het laatst drieassige tramstellen als aanvulling op de blauwe stellen. De 550+992 op de middentoegangsbrug, 13-7-1964. Ten onrechte geeft de 550 aan onderweg te zijn naar het Centraal Station.
Foto Hans Meijer.

De foto van de 895 nodigt als het ware uit tot instappen. Ook de tram in de Wibautstraat behoort tot het verleden. Op de foto is de 447 te zien die destijds de eerste blauwe wagen op lijn 5 was. De foto met de 777 toont lijn 5 in drievoud bij het Amstelstation; het tijdperk van de Utrechtenaren was toen al voorbij. Verder de onvermijdelijke foto van de laatste dag van lijn 5-oude stijl met de 301 die nog een keer op lijn 5 mocht rijden.

Olieverfschilderij van Jim Gijbels
meer info op: Treinen en trams op doek

Tot slot twee foto’s van lijn 5 als spitsuurtramlijn met de 409 en de 399 en de drieasser 491 bij het Amstelstation. Op de foto van de 409 is ook te zien dat lijn 7 de honneurs daar heeft overgenomen.

Lijn 5 in de toen nog smalle Bakkersstraat op de voorlaatste dag van de lijn, 466+806, 20-5-1965. Het koersbord geeft de verkeerde rijrichting aan. Zonder /aspro /zou je er hoofdpijn van krijgen. De 466 kreeg later nog een loopbaan als pekelmotorwagen P 20, later H 50.

Lijn 5 herrezen! Op 31-3-1982 berijdt de 625 de Vijzelstraat als onderdeel van de route Centraal Station-Station Zuid die lijn 5 bediende tussen 20 december 1978 en 20 september 1982.

Lijn 5 met de 914 begeeft zich in de Leidsestraat, 27-3-1993. Daar is de lijn al weer bijna 25 jaar actief, sinds 20-9-1982.

  Routegeschiedenis lijn 5

Alle foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
21.4.2007

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 5 >>

laat een berichtje achter