• Routegeschiedenis van lijn 3

door: Cor Fijma

Als derde elektrische tramlijn kwam op 25 juni 1902 lijn 3 in dienst op het traject 1e Constantijn Huijgensstraat - Bilderdijkstraat - Rozengracht - Raadhuisstraat (Nieuwezijds Voorburgwal).

Lijn 3 op de Rozengracht met Union 24 en een open bijwagen ex-paardentram, 1902.
Fotograaf onbekend.

Lijn 3 in de De Clercqstraat met Union 29, c. 1902.
Prentbriefkaart.

Daarmee was lijn 3 de opvolger van de in 1896 ingestelde paardentramlijn Dam-De Clercqstraat. Al op 8 augustus 1903 kon lijn 3 via de Paleisstraat de Dam bereiken. Teruggaande reed de lijn via de Mozes en Aäronstraat, in feite de situatie die anno 2007 bij lijn 14 aan de orde is.

Unionwagen 27 op de lijn Dam - Bilderdijkstraat - 1e Constantijn Huygensstraat. De begintijd van lijn 3. De foto is uit 1903.
Foto: familiealbum Guido Schouten

De lijnkleur van lijn 3 was en is geel zodat de lijn als een ringlijn moet worden opgevat. Het maken van die ringlijn stuitte in de 1e Constantijn Huijgensstraat direct op de aanwezigheid van het Vondelpark.

Lijn 3 onderweg naar de DAM op de Nieuwezijds Voorburgwal, 1904
Prentbriefkaart.

Lijn 3 in de Van Baerlestraat met Union 120, c. 1905.
Prentbriefkaart.

Lijn 3 en dateert uit de peiode 1905-1910. Bijwagen 20 is als zodanig in 1905 in dienst gekomen.
Prentbriefkaart uit de verzameling van Ad Tiggeler

Het daar heden ten dage aanwezige viaduct was nog in geen velden of wegen te bekennen. Vanaf de Overtoom kreeg lijn 3 de route Leidsebosje - Hobbemastraat - P.C. Hooftstraat - Ceintuurbaan - Weesperzijde - Sarphatistraat bij het Weesperplein. Deze omweg via het Leidsebosje is tot in 1958 blijven bestaan. Het eindpunt aan het Weesperplein lag bij het toenmalige Weesperpoortstation. Deze maatregelen gingen in op 30 januari 1904.

Lijn 3 op de Weesperzijde bij de Nieuwe Amstelbrug met Union 225 en een open rijtuig ex-paardentram, ca. 1906.
Prentbriefkaart.

Al op 12 maart 1904 werd lijn 3 opnieuw verlengd, nu van de Dam naar het Stationsplein via Damrak. Er werd doorgereden naar het IJveer, heengaande via het westelijk viaduct, terug via het oostelijke. Bij het IJveer trof lijn 3 ook de lijnen 1, 2 en 9.

Lijn 3 met een tramstel met een voormalige paardentrambijwagen op de Nieuwe Amstelbrug, omstreeks 1910. Op de brug een tram van lijn 5, onderweg naar de Weesperzijde. Op de hoek Ceintuurbaan/Amsteldijk trams van lijn 4. De St. Willibrordus buiten de veste moet het nog stellen zonder toren.
Prentbriefkaart. Zie ook de foto hieronder

Een foto, van exact dezelfde locatie als de afbeelding hierboven, gemaakt vanuit de voormalige woning van uw webmaster, Jos Wiersema, begin tachtiger jaren.
Foto Jan Loman

Op deze lokatie kwam ook de 631 op 20 augustus 1973 tot stilstand tegen het pand Ruyschstraat 1, waar uw webmaster ooit woonde.
Foto afkomstig uit het boekje Trammelant van René Platjouw en met diens toestemming geplaatst op deze wesite
fotograaf: Theo Hoogendijk †

De 631 vanuit een andere hoek. De tram maakt nog steeds deze slinger vanaf de Nieuwe Amstelbrug de Ruyschstraat in.
Foto afkomstig uit het boekje Trammelant van René Platjouw en met diens toestemming geplaatst op deze wesite
fotograaf: Theo Hoogendijk †

Vier tramlijnen bij het IJveer was wellicht iets te veel van het goede. Op 18 maart 1906 werd lijn 3 (en ook lijn 2) weggenomen van het IJveer om te worden ingekort tot het Stationsplein waarbij de route via het Damrak werd vervangen door die via de Nieuwezijds Voorburgwal.

Lijn 3 met een zo goed als nieuw grootbordes-motorrijtuig, voorzien van paardentrambijwagen, gaat de Raadhuisstraat in. Op de voorgrond een Union van lijn 2, omstreeks 1913.
Prentbriefkaart.

Ook in het oostelijk stadsdeel stuitte verdere verlenging van lijn 3 op hindernissen. De goederenspoorlijn van het Weesperpoortstation via Mauritskade - Andrieszstraat - Sarphatistraat verhinderde die verlenging van lijn 3. In 1906 was die goederenspoorlijn eindelijk opgeruimd en kon lijn 3 via het tracé van die lijn worden verlengd naar de Sarphatistraat bij de Muiderpoort. De lijn begon toen al aardig te lijken op de lange lijn zoals hij in latere jaren bekend werd.

Lijn 3 op de Ceintuurbaan met een grootbordestramstel in 1923. De toren van de St. Willibrordus buiten de veste is in aanbouw. In de beginjaren zeventig is de kerk gesloopt.
Fotograaf onbekend.

Verdere verlenging volgde op 6 april 1907 toen de lijn een beginpunt kreeg in de Linnaeusstraat bij de Mauritskade.

Lijn 3 op de Overtoom, onderweg van het Javaplein naar het Stationsplein in de jaren 20. Op de achtergrond het hoofdkantoor van de Gemeentetram.
Fotograaf onbekend.

Het jaar 1913 bracht Amsterdam niet minder dan vier nieuwe tramlijnen, de lijnen 15, 16, 17 en 18. Lijn 15 werd ingesteld op de route Jan Willem Brouwersplein (thans: Concertgebouwplein)-Van Baerlestraat-P.C. Hooftstraat - Museumbrug - Weteringschans - Sarphatistraat - Roetersstraat - Plantage Kerklaan.

Een grootbordes-tramstel van lijn 3 onderweg naar het Javaplein op de N.Z. Voorburgwal. Een tramstel van lijn 14 met een open bijwagen in de Mozes en Aäronstraat. Lijn 17 met de 144 onderweg naar het Stationsplein, omstreeks 1925. Fotograaf onbekend.
N.B. De 144 bevindt zich anno 2007 als museumtram bij de Amsterdamse museumtramlijn.

Daartoe moesten sporen worden gelegd in de P.C. Hooftstraat tussen Hobbemastraat en Stadhouderskade en reden de lijnen 3 en 2 voortaan via P.C. Hooftstraat en Stadhouderskade naar het Leidsebosje in plaats van via de Hobbemastraat. Tramverkeer in twee richtingen via de Hobbemastraat anno 2007 is dus niets nieuws; het bestond voor 1913 al.

Lijn 3 met de 240 op zijn vooroorlogse route: Stationsplein- Linnaeusstraat
(de prentbriefkaart is gedateerd op 1921)
met dank aan Jeroen Epema

Lijn 3 met de omgebouwde bijwagen 476 op het Javaplein, 1937.
Fotograaf onbekend.

Al in 1923 is lijn 15 via Van Baerlestraat en Ceintuurbaan in oostelijke richting verlegd. Het spoor van die lijn in de P.C. Hooftstraat gaande van Stadhouderskade in de richting Van Baerlestraat is, dichtgegoten met asfalt, nog tot in lengte van jaren aanwezig geweest. Pas nadat in 1958 de “P.C.” tramloos was geworden zijn de sporen in die straat verwijderd.

In 1932 staan bijwagens van lijn 6 in de Pontanusstraat in afwachting van aankoppeling. Sinds 1940 gebeurde dit op deze plaats met bijwagens van lijn 3. De bijwagen 716 is in 1935 verbouwd tot motorwagen. Daarna verscheen er een nieuwe 716, de vroegere 708.
Fotograaf onbekend.

Lijn 3 verlegd naar Krugerplein; 386+618, Weesperpoortstraat (thans
Wibautstraat), 1942.
Fotograaf onbekend

Tot 18 oktober 1958 hebben lijn 3 (en lijn 2) de P.C. Hooftstraat bereden waarbij in de richting Leidsebosje de route via de Stadhouderskade voerde.

Sinds 1942 rijdt lijn 3 van/naar Krugerplein. Motorwagen 476 met een boldakker op het President Steijnplantsoen, 1943.
Foto Brahn.

De verdere ontwikkeling van de Indische Buurt noodzaakte tot het inzetten van meer tramdiensten. De moeilijk toegankelijke buurt – de spoorbaan Amsterdam-Amersfoort lag in de weg – kon slechts worden bereikt via de Zeeburgerdijk. In 1925 bereikte lijn 3 via Zeeburgerdijk en Borneostraat het Javaplein. Dit betekende tevens het einde van lijn 12 die slechts op maandag en woensdag tussen Frederiksplein en Cruquiusweg reed.

Lijn 3 met Utrechtenaar 2 en bijwagen 830 op de Ceintuurbaan, 1946.
Foto Cor van Mechelen †

Intussen ontwikkelde de Gemeentetram een plan de te lange lijn 3 te knippen. Er zouden dan twee lijnen ontstaan die hun voorlopig beginpunt zouden krijgen in de J.M. Coenenstraat, de lijnen 3 en 21. Tenslotte is voor een andere oplossing gekozen: in 1929 lijn 3 werd weggenomen van het Stationsplein en verlegd naar het Frederik Hendrikplantsoen en via de J.M. Coenenstraat reed voortaan een nieuwe lijn 24 tussen Olympiaweg en Stationsplein die dat anno 2007 nog altijd doet.

Eindpunt Frederik Hendrikplantsoen met een Utrechtenaar met bijwagen, 1946. Prentbriefkaart.

In 1940 kwamen de spoorwegwerken in het oostelijk stadsdeel gereed en konden de daarbij betrokken tramlijnen hun definitieve routes krijgen. Voor lijn 3 moest echter een uitzondering worden gemaakt: de lijn kreeg nu een voorlopig eindpunt in de Eerste van Swindenstraat.

Lijn 3 verlegd naar Krugerplein; 489+716', Krugerplein, 31-7-1942.
Fotograaf onbekend

Blauwe wagens op lijn 3: de 446 met een boldakker op het Leidsebosje, 1949. Fotograaf onbekend.

Er werd echter niet meer gereden via de Andrieszstraat en het te slopen Station Weesperpoort. In 1942 kreeg de lijn de route Krugerplein-Weesperpoortstraat (thans Wibautstraat)-Ruyschstraat. In 1944 is lijn 3 – met alle andere tramlijnen – stilgelegd.

Lijn 3 in zijn eindlus in de Indische Buurt bij Station Muiderpoort met de nog niet verlengde blauwe wagen 445 met een boldakker, 1952. Pas in 1957 zou de 429 als laatste verlengde blauwe wagen in dienst komen.
Foto H.W.E. de Bock †.

In 1945 keerde lijn 3 niet terug op het Krugerplein. Nieuwe inzichten in de netopbouw deden de lijnen 6 en 14 de das om. Lijn 3 kreeg nu de taak die de lijn nog steeds vervult en werd via Oosterpark naar het Station Muiderpoort gevoerd. Die inzichten leidden ook tot een blijvende afwezigheid van lijn 23 in het westelijke deel van de stad. Als compensatie werd lijn 3 in 1951 verlengd naar de Zoutkeetsgracht.

Lijn 3 passeert een tramstel van de tijdelijk ingekorte lijn 10 op het Frederik Hendrikplantsoen, 1953. De rijrichting op het FH-plantsoen is omgedraaid ten opzichte van de rijrichting op de foto uit 1946.
Foto H.W.E. de Bock †

In 1958 is lijn 3 rechtgetrokken via de Vondelbrug en verviel de omweg via het Leidsebosje. Daarmee ontstond een tramlijn die de drukste van het net zou worden, een positie die lijn 3 intussen heeft moeten afstaan.

In de winter van 1954 moeten de grootbordessers bijspringen op lijn 3. De 333 met bijwagen 802 in de Frederik Hendrikstraat, 14-2-1954

Lijn 3 in het viaduct tussen Planciusstraat en Haarlemmerplein met de 408+854, 10-6-1956. Bijwagen met langsbanken 854 heeft zowaar railremmen. Bij de verdere modernisering van de tweeassers heeft men afgezien van het aanbrengen van railremmen aan bijwagens met langsbanken en zijn de railremmen van de wagens 828, 835, 839 en 854 verwijderd.
Foto Ab van Donselaar.

In 1980 is lijn 3 opnieuw verlengd, dit keer naar Flevopark. Maar in 1989 is de lijn ingekort tot Station Muiderpoort.

Lijn 3 maakt nog steeds de omweg via het Leidsebosje met de 450+762, Stadhouderskade, 24-8-1958.
Foto Ab van Donselaar.

Lijn 3 met de 453 en 780 op het 's-Gravesandeplein op 6 juni 1963.
Prentbriefkaartcollectie Olaf Horn

Over het gebruik van materieel op lijn 3 is op te merken dat de lijn in 1938 werd voorzien van de snelle omgebouwde bijwagens 476-490 die als regel met bijwagens van de serie 716-880 reden. Op stille uren reden wel losse motorwagens.

De laatste dag van lijn 3 op de Overtoom. Voortaan zal via de Vondelbrug gereden worden. Tramstel 443+824, 17-10-1958.

In die tijd was het nog gebruikelijk bijwagens naar de eindpunten van de tramlijnen te rangeren waar die bijwagens werden gekoppeld aan de dienstdoende motorwagens. Bij lijn 3 gebeurde dat sinds 1940 in de Pontanusstraat – waarvan een foto een indruk geeft (die echter bijwagens van lijn 6 laat zien welke lijn in 1932 nog in de Eerste van Swindenstraat het beginpunt had) – en sinds 1942 uiteraard op het Krugerplein. Sinds 1943 reed lijn 3 volledig met bijwagens.

Omrijden via de Museumbrug i.v.m. de viering van bevrijdingsdag. Tramstel 403+766, 5-5-1960.
Foto P.H. Kiers †

Lijn 3 kon na de bevrijding niet direct opnieuw in dienst gesteld worden. Pas op 30 juli 1945 kon de lijn weer rijden, opnieuw met de vertrouwde omgebouwde motorwagens serie 476-490. In 1946 hebben de Utrechtenaren 1-12 het enige maanden op lijn 3 geprobeerd, maar dat werd geen succes. Daarmee kwamen de omgebouwde bijwagens terug, zonodig aangevuld met blauwe wagens.

De eerste gelede tram op lijn 3. De 602 op de Ceintuurbaan, 22-1-1961.
Foto Ab van Donselaar.

Deze blauwe wagens werden in 1949 het vaste materieel van lijn 3, mogelijk geworden door het vrijkomen van dit materieel van de lijnen 24 en 25 die werden voorzien van de toen nieuwe drieassers. In 1954 kwam het regelmatig voor dat op lijn 3 grootbordeswagens werden ingezet bij gebrek aan voldoende blauwe wagens. Dat gebrek deed zich ook nog voor in 1955 maar toen werden die grootbordessers meestal ingezet op lijn 10.

De eerste dag waarop drieassers op lijn 3 rijden. De 496+975 bij Station Muiderpoort, 16-4-1961.
Foto J.E. de Kok †

Ook op lijn 3 diende de modernisering zich aan in de vorm van de eerste gelede tram in januari 1961. Met ingang van 16 april 1961 verschenen drieassige tramstellen op lijn 3, aanvankelijk alleen op zondagen, later ook op zaterdagen en tenslotte reed de lijn sinds juni 1963 volledig met drieassers en gelede trams.

De 603 op lijn 3 in onzachte aanraking met een DuitseKinderWagen. Insulindeweg, 6-5-1961. De DKW-bestuurder kwam met de schrik vrij.

Sinds april 1964 hadden de gelede wagens het rijk alleen, alleen in de spitsuren aangevuld met beurtelings drieassige- of tweeassige tramstellen. De winterdienst 1967/1968 was de laatste waarin nog tweeassige tramstellen reden, ook op lijn 3. Aanvulling met drieassige tramstellen kwam met ingang van de zomerdienst 1973 op lijn 3 niet meer voor.

Tot slot van dit artikel nog enkele eigen foto's.

Zondagse drieassers 518+959 op de Bullebaksluis in de Marnixstraat, 1-4-1962.

Werkdagdienst op lijn 3 met gelede wagens en tweeassers. De 604 en 456+757 bij het Station Muiderpoort, 19-4-1962.

De laatste fase van de tweeassers op lijn 3. De 470+776 op de Houtmankade, 3-10-1967. De 470 is anno 2007 op de museumlijn aanwezig als bijwagen 916. De 776 is onder zijn originele nummer 721 museumbijwagen bij het GVB.

Lijn 3 verlengd naar Flevopark. De 796 in de eindlus aldaar, 24-10-1980.

Lijn 3 tijdelijk via de ‘s-Gravesandestraat wegens vernieuwing van de Nieuwe Amstelbrug met gelede wagen 658, 3-3-1984.

Lijn 3 op de Insulindeweg met “Cobratram” 619, 12-3-1989.

Lijn 3 ingekort tot het Station Muiderpoort, 735 en 814, 25-2-1993.

Het kon niet uitblijven: Combino’s op lijn 3. Insulindeweg, wagen 2104, 1-5-2004.

Toegift: lijn 3 in de pers

Alle foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Routegeschiedenis lijn 3

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
31.8.2007

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 3 >>

laat een berichtje achter