• Routegeschiedenis lijn 23

Lijn 23 bestond van 1921 tot 1944 (Stadionvervoer tot 1958)

door: Cor Fijma

Lijn 23 heeft tussen 1921 en 1944 de verbinding onderhouden tussen het “nieuwe Zuid” en de omgeving van het Haarlemmerplein. Op 9 oktober 1944 kwam ook voor lijn 23 het einde. Pogingen van belanghebbenden, na 1945 in het werk gesteld de lijn weer in exploitatie te doen nemen, stuitten op het onverbiddelijke “nee” van het gemeentebestuur (lees: de tramdirecteur).

De enige tegemoetkoming aan de wensen van de adressanten was de verlenging van lijn 3 van het Frederik Hendrikplantsoen naar de Zoutkeetsgracht in 1951. Bedenk daarbij dat de Marnixstraat tussen Marnixplein en Haarlemmerplein sinds 9 oktober 1944 niet bediend werd voordat lijn 3 daar aantrad. Een ritje met een overstap van lijn 1 op lijn 3 werd voldoende compensatie geacht voor een overstaploze rit met lijn 23.

Lijn 23 met Union 100 en een typewagen op de Overtoom bij de J.P. Heijestraat, ca. 1925.
Collectie J.M. de Kok

Toch heeft lijn 23 na 1945 nog wel gereden tijdens dagen waarop drukbezochte wedstrijden in het stadion werden gespeeld. De lezer neme kennis van hetgeen daarover is opgenomen bij “Stadionvervoer” op deze site.

Ook “Stoeltjeswagens” verkeerden op lijn 23. Hier rijdt de 318 met een boldakker in de Bilderdijkstraat, ca. 1925. De dubbele spoorbogen zorgen voor de verbinding met de centrale werkplaats Tollensstraat. In latere jaren zijn die bogen verminderd tot enkelspoor en na de ontruiming van de “Tollensstraat” zijn de bogen verwijderd.
Collectie J.M. de Kok

Nog in 1943 had lijn 23 over belangstelling niet te klagen, zoals een foto uit dat jaar laat zien. Bijwagen 824 heeft het zwaar te verduren als gevolg van “vertrossing”.

Gezien richting de Overtoom met op de achtergrond rechts de Baarsjesweg - 21 maart 1933.
Fotograaf onbekend

Nadat in 1942 lijn 8 was opgeheven kwamen de op die lijn dienstdoende “Utrechtenaren” 1-12 voor lijn 23 beschikbaar. Daarmee waren deze wagens sinds hun komst in 1940 al aan hun derde “vaste lijn” bezig. Merkwaardig is dat inzet van “Utrechtenaren” in veel gevallen werd gevolgd door het opheffen van de betrokken lijnen; dit overkwam achtereenvolgens de lijnen 4, 8, 23 en 5.

Veel gegadigden voor de trams van de lijnen 6 en 23 op het Stadionplein in de jaren dertig.
Collectie Ab van Donselaar

Lijn 23 is ingesteld op 4 augustus 1921, gelijktijdig met lijn 22. De lijn begon op de Amstelveenscheweg bij het Station Willemspark. Op de op de openingsdag gemaakte foto staat de bestuurder zijn tijdklok in te stellen. In die jaren waren de trams voorzien van “tijdklokken” die aangaven waar de betrokken dienst zich op enig moment moest bevinden.

Bominslag op de Overtoom hindert de dienst op de lijnen 1, 6 en 23 tijdens het oorlogsjaar 1942.
Collectie T. Hogendijk †

Lijn 23, 119, Haarlemmerplein, 28-4-1942.
Foto NJvWJ

De verdere route was Overtoom – Jan Pieter Heyestraat – Kinkerstraat – Marnixstraat – Haarlemmerplein – Planciusstraat waarbij in die richting werd gereden via de Zocherstraat, zoals ook de lijnen 1, 17 en 19 (later 6) plachten te doen. In de loop van augustus 1921 is het kopeindpunt in de Planciusstraat vervangen door het rondrijden via het kringspoor Zoutkeetsgracht – Houtmankade.

238+604 als lijn 23 op het Haarlemmerplein, 7-7-1942
NJvWJ †

Per 7 mei 1922 is de route verlegd naar de Bilderdijkstraat en De Clercqstraat en per 12 april 1928 is de route definitief via de Frederik Hendrikstraat verlegd.

Utrechtenaar 2 met bijwagen 728 in de Stadionstraat, 1943.
Foto Brahn †

Een Utrechtenaar op de Bullebak in de Marnixstraat, periode 1942-1944.
prentbriefkaart

Op 9 januari 1930 bleek er behoefte te zijn aan een verlengde lijn 23 en werd de lijn vanaf het Haarlemmerplein naar de Oostzaanstraat gevoerd. Al een jaar later bleek die behoefte kennelijk niet meer te bestaan zodat lijn 23 per 15 januari 1931 werd ingekort tot de Zoutkeetsgracht.

“Tramtrossen” zijn in de oorlogsjaren en ook nog na 1945 een vertrouwd verschijnsel geworden. Bijwagen 824 en een Utrechtse motorwagen als lijn 23 op de Overtoom, 1943.
Collectie Ab van Donselaar

Wat wel blijvend is geworden was de verlenging van lijn 23 naar het Stadionplein per 12 juli 1928. Het rijden via de Zocherstraat kon per 30 juni 1933 worden beëindigd door de verbreding van de doorgaande route Amstelveenseweg – Overtoom.
De zondagsdienst moest per 12 december 1943 worden opgeheven en op 9 oktober 1944 was het definitieve einde daar.

In 1955 zijn het nog louter tweeassers in de Stadionstraat wat de klok slaat tijdens de stadionzondag van 13 maart. De lijnen 1, 6, 16 en 23 zorgen voor aan- en afvoer van voetbalpubliek.
Collectie Cor van Mechelen

Lijn 23 kreeg in 1921 Unions en bijwagens van de serie 701-880 toegewezen. Sinds 1923 vervingen de motorwagens van de serie 301-320 de Unions. Gedurende enige maanden in 1931 reden er grootbordesmotorwagens maar in december van dat jaar kwamen de Unions terug. In 1933 zijn de bijwagens van de serie 701-880 vervangen door typewagens serie 619-700 en sinds november 1934 werd bijwagenloos gereden. In latere jaren verschenen bijwagens alleen op zaterdag. De sterke toeneming van het vervoer tijdens de jaren van de Duitse bezetting leidde in 1942 tot herstel van de bijwagendienst waarbij de Unions plaats maakten voor grootbordesmotorwagens. Op hun beurt zijn de grootbordessers in juli 1942 vervangen door de ex-Utrechtse motorwagens.
In de jaren dertig en veertig waren op zondagen ook blauwe wagens op lijn 23 aktief. Deze wagens kwamen uit het surplus van lijn 24.
Op de naoorlogse stadionlijn 23 vertoonde zich meestal een allegaartje van hetgeen voorhanden was, tot en met drieassers op de laatste dag – 4 mei 1958 – van de stadionlijn. Bekend is de rit die op 7 april 1947 plaats vond met Union 114 en bijwagen 810, de enige maal in de Amsterdamse tramhistorie van na 1945 dat een Union met een boldakker heeft gereden.

Autobuslijn 23 met autobus nr. 1 in de Stadionstraat anno 1962. Achttien jaar eerder had iemand een foto kunnen maken van Utrechtenaar 1 op tramlijn 23 op deze plek.
Foto van de auteur

Nog in 1958 verscheen een autobuslijn 23 die de toen nieuwe westelijke tuinsteden bediende. Deze lijn zou kunnen worden opgevat als een verlegging in westelijke richting van de voormalige tramlijn 23. De autobuslijn kreeg in de beginjaren 60 een verlenging van het Surinameplein naar het Stadionplein waarmee lijn 23 terugkeerde op zijn oude stek. Sinds de grote herziening van het autobusnet in 2006 is het lijnnummer 23 vacant.

Nostalgische rit met Utrechtenaar 301+807 op lijn 23 op de
Amstelveenseweg en een echte rit van lijn 23 per autobus, 22-9-1985.
Foto van de auteur

Routegeschiedenis lijn 23

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
2.10.2009

Laat een berichtje achter