• Routegeschiedenis lijn 22

Lijn 22 bestond van 1921 tot 1944 (Kringlijn Centraal Station)

door: Cor Fijma

Een van de minder zegenrijke gevolgen van de bouw van het Centraal Station is het feit dat het Open Havenfront is verdwenen. Stel je voor dat het C.S. er niet zou zijn. Dan was er ook geen De Ruijterkade en zou het probleem van de bereikbaarheid van die kade niet bestaan. Maar wie een stationseiland aanlegt schept dus dit probleem.

In 1889 kwam het CS in gebruik, aanleiding genoeg om de paardentramlijn Dam – Droogbak te verleggen naar het nieuwe station via de middentoegangsbrug. Deze lijn kon worden opgedoekt met de komst van de elektrische tramlijn 5 die op 17 juli 1902 de route Haarlemmerplein-Stationsplein-Damrak ging berijden. Daarmee was lijn 5 de eerste elektrische tramlijn die op het Stationsplein verzeild raakte, het begin van een belangrijk Amsterdams tramknooppunt. Over de indeling van en de tramroutes op dit plein zou een boek te schrijven zijn.

Toen lijn 22 er nog niet was. Trams op de De Ruijterkade, begin 20e eeuw
prentbriefkaart uit de collectie van Wim van Ingen

Het bereikbaar maken van de De Ruijterkade was hiermee nog geen feit geworden. Pas op 12 maart 1904 zijn de tramlijnen 1, 2, 3 en 9 daarheen verlengd. “IJveer” was de benaming die aan het eindpunt werd toegekend. De trams reden er heen via het westelijke viaduct en keerden terug naar de stad via het oostelijke. Een op dezelfde datum ingestelde lijn 11 kreeg echter een kopeindpunt pal voor de stationsingang aan het Stationsplein. Op 7 mei 1904 kwam ook de nieuwe lijn 4 zijn opwachting maken bij het IJveer. Vijf tramlijnen op de De Ruijterkade was blijkbaar toch teveel van het goede want op 23 juli 1904 zijn de lijnen 1 en 2 ingekort tot de Dam en op 1 november 1904 zijn de lijnen 4 en 9 teruggetrokken tot het Stationsplein.

Op 18 maart 1906 kwam de volgende wijziging. Ook lijn 3 werd ingekort tot het Stationsplein. Het was nu weer lijn 4 die naar het IJveer ging rijden. In 1911 was er weer aanleiding lijn 2 opnieuw naar het IJveer te leiden. Deze wijziging ging in per 6 juli 1911. Ook lijn 9 keerde op 1 maart 1915 terug bij het IJveer.

Blijkbaar was met de drie tramlijnen 2, 4 en 9 een stabiele situatie bereikt want gedurende ruim zes jaar veranderde er niets meer. Op enig ogenblik zal de gedachte zijn ontstaan een afzonderlijke tramlijn rond het Centraal Station in te stellen. Zo begon op 4 augustus 1921 het bestaan van lijn 22, de Kringlijn om het Centraal Station. Onnodig te zeggen dat de lijnen 2, 4 en 9 werden ingekort tot het Stationsplein.

betaalbus zoals in gebruik geweest op trams van lijn 22 - krantenknipsel van 9.8.1921

Bergmannwagen 392 op de De Ruijterkade, ca. 1923.
Collectie Karel Hoorn

Routelat van lijn 22 op een motorwagen van de serie 391-395.
Collectie Karel Hoorn

Lijn 22 heeft het lang volgehouden. In 1944 moest de lijn noodgedwongen worden stilgelegd. Maar na 1945 kwam lijn 22 terug in de dienst, zij het als autobuslijn. Ook deze lijn heeft nog lang bestaan. Pas in 1968 is voor de kringlijn opnieuw de oplossing gekozen de lijn te koppelen aan een stadslijn maar nu in noordelijke richting.

EMW 66, lijn 22, c. 1932.
Fotograaf onbekend

Lijn 22 was een redelijk unieke tramlijn. Kaartjes zijn op lijn 22 nooit uitgegeven. Daarom was geen vervoer van passagiers mogelijk op remiseritten. Het tarief bedroeg 1 cent, te voldoen in een betaalbus. De lijn beschikte over specifiek voor de lijn gebouwde trams, de serie motorwagens 391-395 die als de “Bergmanns” door het leven gingen.

Bergmannwagen 392 op de De Ruijterkade, 1932.
Collectie van de auteur

De motorwagens 391-395 waren te zwak om een bijwagen te trekken. Toen in 1932 de autobuslijnen uit Noord werden teruggetrokken tot boven het IJ kreeg lijn 22 het zo druk dat met bijwagens moest worden gereden. Daarom zijn de “Bergmanns” van lijn 22 vervangen door EMW-Unions met aangepaste bijwagens. Een dergelijke bijwagen was voorzien van een installatie die het voor passagiers mogelijk maakte de bestuurder met een druk op de knop te waarschuwen dat men de wagen wenste te verlaten. Er moest dus een extra kabelverbinding met de motorwagen zijn en dus een extra contactpunt op motor- en bijwagen. Toen lijn 22 als tramlijn al lang was verdwenen kon men nog steeds bijwagens met dat extra contactpunt op allerlei lijnen zien rijden. Op de hierbij opgenomen foto van bijwagen 875 die in 1955 dienst doet op lijn 3 is duidelijk te zien dat aan de dakrand twee contactpunten zijn aangebracht; een voor verlichting en een voor de signaalinrichting.

Foto van de 391 uit 1921/22 met trolleystang in het voormalige Duitse Breslau, nu Wroclaw (Polen). Op de achtergrond is de zogenaamde Hala Ludowa (Jahrhunderthalle) te zien. De Gemeentetram was overigens zeer ontevreden over de prestaties van Bergmann; toen de wagens op lijn 22 gingen rijden moest regelmatig een Bergmann-monteur overkomen om storingen te verhelpen. Het
spreekt vanzelf dat de trolley in Amsterdam is vervangen door de lyrabeugel.

Waarom was er eigenlijk een kringlijn rond het Centraal Station? De afstand Stationsplein - De Ruijterkade was immers via de stationshal gemakkelijk te voet af te leggen. Maar dan heeft men buiten de NS en haar voorgangers gerekend. Immers, het betreden van het station was slechts mogelijk na het aanschaffen van een perronkaartje.

Op de hierbij opgenomen foto van bijwagen 875 die in 1955 dienst doet op lijn 3 is duidelijk te zien dat aan de dakrand twee contactpunten zijn aangebracht; een voor verlichting en een voor de signaalinrichting.

Een andere eigenaardigheid van lijn 22 was dat men op enig moment besloot de balkons van de EMW-Unions crčme te schilderen. De reden daartoe was het vergroten van de zichtbaarheid van de trams onder de donkere viaducten. Toen lijn 22 in de naoorlogse jaren niet meer als tramlijn reed kon men deze lijn 22-Unions nog op lijn 18 aantreffen, totdat ook lijn 18 niet meer als tramlijn werd geëxploiteerd.

EMW 65, lijn 22, Stationsplein, c. 1935.
Fotograaf onbekend

Hoewel deze bijdrage op een tramsite staat toch een plaatje van een bus op lijn 22, temeer daar deze bussen bekend stonden als “trambussen”. Het betreft bus 119 van de serie “Twincoaches” 116-121 die op 30 juli 1950 is gefotografeerd op het Stationsplein. Deze bussen hebben het lang uitgehouden; zij zijn aangeschaft in 1935 en beëindigden hun werkzame leven in 1953 op de inmiddels met “K” aangeduide kringlijn.

Lijn 22, bus 119, Stationsplein - 30 juli 1950
foto Jan Voerman †

Nog een foto van een busdienst die schatplichtig is aan tramlijn 22. De opname toont bus 205 als lijn 22, compleet met brievenbus op het front van de bus, aan de standplaats aan de Meeuwenlaan, gereedstaande voor de rit Meeuwenlaan-IJveer-De Ruijterkade-Stationsplein.

bus 205, Meeuwenlaan, 14-7-1969

Lijn 22 begon in 1921 de dienst met de vertrouwde Union-motorwagens, met conducteur. In december 1922 kwamen de Bergmann-wagens de Unions vervangen en werd de eenmanbediening op lijn 22 ingevoerd. De bijwagendienst werd ingevoerd in 1932 en in 1935 afgeschaft. Maar de Bergmann-wagens verschenen toen niet opnieuw op lijn 22. Tot de opheffing van lijn 22 op 9 oktober 1944 bleven de EMW-Unions op de lijn dienstdoen.
De omlooptijd op het korte traject varieerde door de jaren heen tussen 9 en 14 minuten. Op werkdagen waren nooit meer dan vier wagens in de omloop. Op zondagen kende lijn 22 een vrij druk vervoer zodat de lijn op twee zondagen in 1935 zelfs zes wagens in de omloop had. Daarna werd op zondagen met vijf wagens gereden tot de zondagsdienst ingaande 12 december 1943 moest vervallen.

Lijn 22 met een EMW-Union met bijwagen op het Stationsplein, c. 1934.
Collectie Cees Pot

Ter afsluiting een foto van een nostalgische rit met lijn 22 op een ongewone plaats. Rijden op de De Ruijterkade was toen niet meer mogelijk als gevolg van de opbraak van de sporen. Dan moet je je behelpen met een plek waar ooit eens een autobuslijn 22 heeft gereden. Er zijn nogal wat autobuslijnen 22 in Amsterdam geweest. Maar dit artikel staat op een tramsite en dus ga ik niet verder op die autobuslijnen in.

“lijn 22”, 863, Cornelis Lelylaan, 14-3-1970

Een blik in de toekomst is op een site die zich bezig houdt met tramhistorie een vermetele onderneming. De Noord-Zuidlijn zal in de toekomst een snelle verbinding waarborgen tussen Amsterdam-Noord en de binnenstad. Als het zover is spreken we elkaar wel. Het fenomeen Noord-Zuidlijn zal naar mijn idee wel het einde betekenen van de huidige tramlijnen 16, 24 en 25. Ook lijn 5 komt in de gevarenzone.
Op het Damrak zullen dan slechts de lijnen 4 en 9 overblijven. Lijn 4 zou weer als vanouds de Vijzelstraat kunnen bedienen voor degenen die een kort ritje wensen te maken. Dan kan lijn 14 de Utrechtsestraat voor zijn rekening nemen.
Men zegt dat de NZ-lijn in 2017 zou kunnen rijden. Dat komt dan mooi uit want tegen die tijd zullen de laatste gelede trams wel slooprijp zijn. Wat dan nog van het Amsterdamse tramnet resteert zal uitsluitend met Combino’s bereden worden.

Routegeschiedenis lijn 22

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
21.6.2009

Foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Laat een berichtje achter