
Lijn 21 bestond als
paardentram/tractortram (ex-Gemeente Sloten) van 1921 tot 1925 en als
elektrische tram van 1928 tot 1931.
door: Cor Fijma
Lijn 21 is al meer dan
75 jaar in de nevelen van de tramhistorie verdwenen. Er zijn twee lijnen
21 geweest. Beide hebben geen rol van betekenis gespeeld.

Tractor nr. 2 met paardentramrijtuig als lijn
21 in het dorp Sloten, 1922.
Collectie Ab van Donselaar
De eerste lijn 21 was
niet van Amsterdamse afkomst. De lijn toen nog niet aangeduid met 21
was een onderneming van de gemeentetram Sloten. Deze gemeente vond het
nuttig in 1918 een paardentramlijn te openen die het dorp een verbinding
zou geven met het grote Amsterdam. Nochtans opereerde het bedrijfje niet
op het grondgebied van Amsterdam. De lijn waagde zich niet op gebied ten
oosten van de Kostverlorenvaart. Het eindpunt lag in de Bosboomstraat.
Na de annexatie werd deze straat hernoemd in Andreas Schelfhoutstraat.
Er was immers al een Bosboom Toussaintstraat in Amsterdam. Men was bang
voor verwarring tussen die twee Bosboomstraten.

De tweede lijn 21 met de 211 (geen EMW!) op de Prins Hendrikkade, 1928.
Collectie H.J.A. Duparc
Per 1 januari 1921 kwam
in deze toestand een fundamentele verandering. De gemeente Sloten hield
op te bestaan. Haar grondgebied maakte voortaan deel uit van de gemeente
Amsterdam. Niet alleen haar grondgebied; alle lusten en lasten van
Sloten kwamen in het bezit van Amsterdam, dus ook het gemeentelijk
trambedrijf.

De tweede lijn 21 met EMW
170, Sint Anthoniebreestraat,
c. 1930.
Fotograaf onbekend
De gemeente stelde het
bedrijfje onder de hoede van de Gemeentetram. Ervaring met paardentrams
kon de Gemeentram niet worden ontzegd. Nu kreeg het bedrijf opnieuw met
een paardentram te maken, nog wel een met de afwijkende spoorbreedte van
1067 mm.
Het verhaal gaat dat de directeur van de Slotense paardentram zich
vervoegde bij het kantoor van de Gemeentetram Amsterdam met de
mededeling dat hij nu samen met de Amsterdamse directeur de zaken zou
gaan regelen. Het zou echter anders uitpakken.

De tweede lijn 21 met EMW
161 aan het Javaplein, c. 1930.
Prentbriefkaart
Elders in den lande had
reeds de moderniseringsdrang bezit genomen van paardentrambedrijven.
Vervang het paard door motortractie, al dan niet elektrisch, was het
devies. De Gemeentetram zal ook hebben gebroed op het antwoord op de
vraag hoe van de paardentractie af te komen.


Twee
prentbriefkaarten van lijn 21 in de Molukkenstraat: per 28 februari 1929
loste lijn 21 de naar de Molukkenstraat verlengde lijn 15 af. De laatste
lijn werd toen ingekort tot de Mauritskade. Beide lijnen verdwenen bij
de netsanering per 1 januari 1932. Sindsdien nam lijn 9 in de
Molukkenstraat de honneurs waar.
Bij de foto van de 178 is nog op te merken het haltebord waarop staat te
lezen dat de lijnen 14 en 21 langs kwamen. Het bord is niet de bekende
kubus die thans in Amsterdam terug is van weggeweest.
collectie Fred Slagman
De paarden maakten in 1922 gedeeltelijk plaats voor autotractie. Bij die
gelegenheid kende de Gemeentetram de lijn het nummer 21 toe. Kennelijk
was deze maatregel een goede keus want per 1 maart 1922 waren de paarden
verdwenen. De paardentractie bij de Gemeentram eindigde met deze
maatregel voorgoed.
De tramlijn was van hybride aard. Trams getrokken door voertuigen op
rubberbanden. Bij gering vervoer liet men soms de tramwagen in de
remise. Vandaar is het een korte stap naar de in de jaren twintig
opkomende autobus. Die stap volgde per 3 december 1925 toen lijn 21 het
leven liet en werd vervangen door autobuslijn G. Toen in 1965 de mode
aan de orde was de autobuslijnen van een lijnnummer te voorzien was het
niet meer mogelijk de lijn het nummer 21 terug te geven. Reeds sinds
1956 kende Amsterdam al een buslijn 21 die vandaag de dag nog steeds
bestaat. Zo kreeg buslijn G, verenigd met lijn H, het nummer 29.

De tweede lijn 21 met EMW
175 met bijwagen, Plantage Middenlaan, c. 1930.
Fotograaf onbekend
Een tweede experiment met
een lijn 21 werd ondernomen in het kader van de verbindingen met de in
ontwikkeling zijnde Indische Buurt. Per 5 januari 1928 werd ingesteld
lijn 21 Javaplein-Plantage-Nieuwmarkt-Stationsplein. Deze tramlijn werd
per 28 februari 1929 verlengd naar de Molukkenstraat bij de
Sumatrastraat. De rijkelijk van tramlijnen voorziene Indische- en
Dapperbuurten maakten kennelijk de verwachtingen niet waar. Per 1
januari 1932 vond een sanering plaats waarbij van lijn 14 het gedeelte
Molukkenstraat Mauritskade werd opgeheven en lijn 21 geheel verdween.
Ter compensatie werd lijn 9 naar de Molukkenstraat verlegd.

De tweede lijn 21 met EMW
157, Zeeburgerdijk, c. 1931.
Fotograaf onbekend
Je kan je anno 2009
nauwelijks nog voorstellen dat de Indische- en Dapperbuurten in 1930
beschikten over acht tramlijnen:
Lijn 3 Javaplein
Mauritskade Sarphatistraat en verder
Lijn 6 Station Muiderpoort Oosterpark - Station Weesperpoort en verder
Lijn 9 Linnaeusstraat Plantage Muntplein en verder
Lijn 10 Station Muiderpoort Sarphatistraat Leidseplein en verder
Lijn 11 Station Muiderpoort Sarphatistraat Utrechtsestraat en verder
Lijn 14 Molukkenstraat Plantage Muntplein en verder
Lijn 15 Mauritskade Plantage Frederiksplein Ceintuurbaan en verder
Lijn 21 Molukkenstraat Plantage Nieuwmarkt Stationsplein
Wel moet daarbij bedacht
worden dat in die tijd geen algemeen overstaprecht bestond. Het invoeren
van dit recht per 1 januari 1932 betekende dan ook het opheffen van de
lijnen 12, 15, 19 en 21 en het inkorten van de lijnen 14, 18 en 20. Lijn
13 werd gesplitst in twee lijnen: 13 en een nieuwe lijn 19.

Nostalgische rit met lijn 21 in de Molukkenstraat, 14-3-1970.
Foto van de auteur
Lijn 21 was niet een druk
beklante lijn. Inzet van EMW-Unions werd voor lijn 21 voldoende
gevonden. Begonnen werd met acht wagens die een zesminuten dienst boden.
Al vrij spoedig werden vier bijwagens toegevoegd en weer iets later
reden alle acht diensten met bijwagen. De verlenging naar de
Molukkenstraat leverde een negende dienstwagen met bijwagen op
(aantallen op werkdagen).
Ander materieel dan Unions en typebijwagens van de serie 619-700 heeft
nimmer op lijn 21 dienst gedaan.

Buslijn 21 in de jaren
zestig
Foto Tom Mulder
In 1970 vond het weekblad
DAmsterdamse tram aanleiding een nostalgische rit met lijn 21 te
rijden. Bij gebrek aan Unions moest gebruik worden gemaakt van een
blauwe wagen die in de Molukkenstraat het oude eindpunt van lijn 21
werd gefotografeerd. De sporen in de Jodenbuurt waren toen al lang
verdwenen en dus moest worden gereden via Waterlooplein en Dam naar het
Centraal Station. Feitelijk werd dus de route Molukkenstraat
Stationsplein gereden die tussen 1932 en 1940 de route van lijn 9 was.
De derde lijn 21
verscheen in 1956. Maar deze lijn rijdt niet op rails. Anders dan zijn
voorgangers houdt die lijn het al meer dan een halve eeuw vol.
Routegeschiedenis lijn 21
Eerste lijn |
|
|
|
|
|
1921 juni 1 |
|
overgenomen van Gemeentetram Sloten:
paardentramlijn Bosboomstraat-Sloten op
grondgebied van de voormalige gemeente
Sloten |
1922 februari 15 |
ingekort |
Jacob Marisstraat (gedeeltelijk
autotractie) |
1922 maart 1 |
|
volledig autotractie |
1925 december 3 |
opgeheven |
vervangen door autobuslijn G |
|
|
|
Tweede lijn |
|
|
|
|
|
1928 januari 5 |
ingesteld |
Javaplein-Mauritskade-Plantage
Middenlaan-Nieuwmarkt-Stationsplein (zie
ook routebeschrijvingen van
de lijnen 14 en
15) |
1929 februari 28 |
verlengd |
Molukkenstraat (kringspoor
Soerabajastraat) |
1932 januari 1 |
opgeheven |
|
Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
24.9.2009
laat een berichtje achter
 |