Al meer dan een eeuw is de Leidsestraat het
domein van de tramlijnen 1 en 2. Sinds 20 september 1982 rijdt ook lijn 5 daar. Er heeft
ook enige tijd een lijn 11 gereden (1993-1996), feitelijk een ingekorte dienst op lijn 1.
Lijn 2 met Union 26 aan het eindpunt
Koninginneweg in 1904. Een deel van de terreinen is nog niet bebouwd.
Fotograaf onbekend.
De 36 van
lijn 2 in de Leidsestraat omstreeks 1904
Prentbriefkaart.
Lijn 2 met voormalig paardentramrijtuig 178
achter een Union op de Willemsparkweg, c.1906.
Prentbriefkaart.
lijn 2 (Union 26) op het
Leidseplein in 1906. Merkwaardig is dat de ligging van de sporen anno
1906 gelijk is aan de huidige situatie, ondanks alle veranderingen die
er in ruim een eeuw zijn geweest.
Prentbriefkaart uit de collectie
van Marten van der Schaaf.
Lijn
2 bij de Schreierstoren op de Prins Hendrikkade. Lijn 2 reed daar van
18-3-1906 tot 25-11-1906. De datering kan dus alleen 1906 zijn.
Prentbriefkaart uit de verzameling van
Ad Tiggeler
Lijn 2 op het
Koningsplein in 1910 of later. Wagennummer niet te ontcijferen
Prentbriefkaart uit de verzameling van
Ad Tiggeler
De lijn met de oudste rechten in de Leidsestraat
is lijn 2. De lijn rijdt er sinds 28 december 1903 onafgebroken. Het begon uiteraard met
Union-motorwagens. Een bewoner van een andere straat waar lijn 2 reed beklaagde zich bij
de Gemeentetram over het lawaai dat de trams produceerden; “zijn koters konden er
niet van slapen’. Zo heeft iedere vooruitgang zijn prijs.
Deze interessante prentbriefkaart uit 1913 van
het Leidseplein toont een driesporig Leidseplein met een aftakkend spoor. De Union op lijn
1 heeft als bestemming ENTOS op het koersbord. Een tram van lijn 10 met open bijwagen is
bezig het plein over te steken.
Lijn 1 op het Leidseplein
omstreeks 1913. De bijwagen 548 is ontstaan uit een vroegere paardentram
die het nog tot 1926 heeft uitgehouden.
prentbriefkaart
Deze prentbriefkaart laat de
toestand zien van de Overtoom met sluisjes op 18 april
1925
ter gelegenheid van de
feestelijke verwelkoming van de eerste Holland-Indië-vliegers in
Amsterdam. Let op het
enkelspoor naar/van de Amstelveenseweg waar toen de lijnen 1, 6 en 23
reden.
Met ingang van 15 mei 1918 gingen de lijnen 1, 17
en 19 (de latere lijn 6) via de Zocherstraat rijden. Daarbij voegde zich
op 4 augustus 1921 de nieuwe lijn 23. Lijn 17 werd op 15 maart 1923
ingekort tot de Kinkerstraat. Ingaande 30 juni 1933 is het spoor in de
Zocherstraat verlaten en reden de lijnen 1, 6 en 23 rechtstreeks van
Amstelveenseweg naar Overtoom.
Lijn 1 dateert van 20 februari 1904. Ook deze
lijn kende natuurlijk de Unions. Ander materieel was nog niet aanwezig. De Unions hebben
het op lijn 1 zeer lang volgehouden. Pas in 1950 reed voor het laatst een Union op lijn 1.
Lijn 1 met Union 136 en een boldakbijwagen in de
Leidsestraat bij het Leidseplein, 1928.
Fotograaf onbekend.
Lijn
2 met Union 146 en een
Breslauerbijwagen in de
Koninginneweg, 1930. Uit familiefilm van Jonne van der
Drift
Lijn 2 met “stoeltjeswagen” 305 en een
kleine middeninstapper 881’ in de strenge winter 1939/1940 aan het in de Saxen
Weimarlaan gelegen eindpunt Koninginneweg.
Fotograaf onbekend.
Bovenaanzicht trams en ander verkeer, met
verlichting, in de Leidsestraat bij avond. Amsterdam, Nederland, 1934.
Met de eindpunten in de binnenstad is in de
beginperiode van de lijnen 1 en 2 nogal geëxperimenteerd. Lijn 2 kreeg in 1903 een
eindpunt op de Dam. Ook lijn 1 eindigde daar sinds zijn ontstaan. Beide lijnen zijn op 12
maart 1904 via het Damrak verlengd naar het “IJveer” (De Ruijterkade). Bij deze
gelegenheid werd de paardentramlijn Dam – Prins Hendrikkade (Nieuwebrug) genummerd
lijn 1A en ontving de paardentramlijn Kadijksplein – Czaar Peterstraat het lijnnummer
1B.
Hoofddorpplein met
verlengde lijn 2 met een motorwagen van de serie 301-320 en een
verlengde typebijwagen.
Prentbriefkaart uit de verzameling van Bert Klop
Lijn 1 met Union 111 en een verlengde
typebijwagen 619-700 op het Spui, 1949. Union 111 heeft na 1950 nog een aantal jaren als
opslagwagen in remise Lekstraat gestaan, maar is in 1957 alsnog gesloopt. Triest.
Fotograaf onbekend.
Al op 23 juli 1904 zijn de lijnen 1 en 2
ingekort tot de Dam. Op 19 januari 1905 kon de elektrische lijn 4 in dienst worden gesteld
waarin lijn 1A was opgenomen. Lijn 1B ging daarna verder door het tramleven als lijn 4A.
Met ingang van 18 maart 1906 ging lijn 2 via de N.Z. Voorburgwal en Stationsplein naar de
Prins Hendrikkade bij de Schippersgracht rijden en kreeg lijn 4A het nummer 2A.
Lijn 1 met tramstel 113+629 op de Stadhouderskade bij
het Leidsebosje, 1949.
Fotograaf onbekend.
Ook deze verlenging was van korte duur; per 25
november 1906 werd het Stationsplein eindpunt. Deze inkorting had alles te maken met de
instelling van de elektrische lijn 13 die op 25 november 1906 lijn 2A verving op de route
Czaar Peterstraat – Stationsplein. Hiermede was de elektrificatie van het
paardentramnet voltooid.
Op lijn 1 is het kortgekoppelde tijdperk
aangebroken. Het duurde slechts van 1949 tot 1957.
De wagen reed overigens maar een rit omdat de wagen op
lijn 1 niet toegelaten was wegens het ontbreken van een ingekorte
koppeling.
Stationsplein, 31 maart 1954.
Foto wijlen H.W.E. de Bock
†
N.B. Van de motorwagenserie 356-390 waren 358, 359, 364, 367, 376 en 378 niet
kortgekoppeld. Deze zes wagens zijn in 1956 gesloopt.
Per 6 juli 1911 ging lijn 2 opnieuw naar het
IJveer rijden en kreeg lijn 1 een verlenging naar het Stationsplein via de N.Z.
Voorburgwal. Tenslotte verscheen op 4 augustus 1921 de kringlijn 22 op de De Ruijterkade
en sindsdien vervullen Damrak- en N.Z. Voorburgwallijnen, dus ook lijn 2, geen functie
meer in de verbinding met het IJveer.
Lijn 2 met het kortgekoppelde stel 489+890 in de
Leidsestraat, 1954.
Fotograaf onbekend.
Lijn 2
met de als motorwagen omgebouwde bijwagen 476 in de Leidsestraat
in de ong. 1955
Collectie Olaf Horn
Lijn 2 met het kortgekoppelde stel 370+890 op de
Prins Hendrikkade, 1954.
Foto H.W.E. de Bock †
De andere eindpunten van beide lijnen zijn ook
meermalen gewijzigd. Lijn 1 vond zijn eerste buiteneindpunt op de Amstelveenseweg bij de
sluis. Later volgden verlengingen naar de Schinkelhaven, Saxen Weimarlaan, Hoofddorpplein
en Stadionplein. In 1971 zei lijn 1 het zuidelijk stadsdeel vaarwel en begon de lijn aan
een nieuwe loopbaan naar Osdorp (Dijkgraafplein).
Op de Amstelveenseweg is men in de zomer
van 1955 doende de sporen te verplaatsen. Tot dan toe lagen beide sporen westelijk van het
middendeel van de weg. Tramstel 382+645 onderweg naar het Stadionplein op 21-8-1955.
Foto Van Donselaar.
N.B. De 645 (voorheen 427) behoorde tot de bijwagensubserie 639-648, toen de oudste
aanwezige trams, daterende uit 1911 en in dienst gesteld onder de nummers 421-430. Deze
tien wagens hadden vier zijruiten terwijl de overige 72 typewagens vijf zijruiten bezaten.
Lijn 2 met het kortgekoppelde stel
479+623 aan de standplaats Hoofddorpplein, 22-6-1955.
Foto Van Donselaar.
N.B. De combinatie van een motorwagen serie 476’ met een typebijwagen kwam
zelden voor.
Sinds 8 december 2001 is De Aker het
buiteneindpunt.
Lijn 2 reed aanvankelijk naar de Koninginneweg en volgde in 1948 lijn 1 op aan het
Hoofddorpplein. In 1975 volgde verlenging naar Slotervaart en in 1991 werd het huidige
eindpunt “Nieuw Sloten” bereikt.
De kortgekoppelde stellen 476-490/881-900
maakten in 1949 hun entrée op lijn 1, maar reden later op lijn 2. Maar het kwam nu en dan
voor dat zo’n stel op lijn 1 verdwaalde. Tramstel 476+881’ op de
Amstelveenseweg, 1956. Blijkbaar is het een feestdag: vlaggen in de beugel.
Foto H.W.E. de Bock †
een typisch lijn 2-tramstel uit de periode 1950-1957 op de Willemsparkweg anno circa 1956. Het is het stel 484+892. De bijwagen
moet de 892 zijn aangezien de 882 toen al aan de kant stond. Gezien de
reclames op de tram kan de foto niet voor 1956 zijn gemaakt. fotograaf onbekend
Lijn 2 met stel 365+625 in de nadagen
van de kortgekoppelde stellen. Van lijn 1 zijn de stellen al verdwenen, lijn 2 mag er nog
even mee rijden. Stationsplein, 14-8-1957. Let op de brievenbus aan de 625 die wordt
geleegd.
Foto H.P. Kaper.
In het najaar van
1957 verschijnen drieassers op lijn 2, in dit geval de 516 die is
gefotografeerd op het Hoofddorpplein. De bestemming "Koninginneweg" op
de richtingfilm is echter zeer verouderd. Al in 1948 is lijn 2 verlengd
naar het Hoofddorpplein; 5.12.1957.
Collectie Cees Pot.
In dit stuk gaat het verder over de geschiedenis
van beide lijnen na 1945. Lijn 1 behoorde tot de eerste lijnen waarop in 1945 de dienst
werd hervat. Lijn 2 volgde pas in 1947. Op lijn 1 schommelden de Unions met hun
typebijwagens weer als vanouds over de Overtoom. Ik heb er nog een vage herinnering aan.
Lijn 2 deed het met de in aantal uitgedunde “stoeltjeswagens” 301-320 met hun
korte middeninstapbijwagens 881-900 die al vanaf hun komst aan lijn 2 waren verbonden.
Maar het werd zo langzamerhand tijd voor iets nieuws.
Lijn 2 met drieasser 535 in de P.C.
Hooftstraat, hoek Stadhouderskade, in het laatste jaar waarin deze route werd bereden,
18-1-1958.
Foto P.H. Kiers †
“Het nieuws” bestond uit de moderne
tram in de vorm van de in de jaren 1948-1950 verschenen drieassige motor- en bijwagens.
Via materieelverschuivingen op andere lijnen kwam beter materieel voor de lijnen 1 en 2
beschikbaar.
Het gelede tijdperk op lijn 1 is
aangebroken. De 557 op de N.Z. Voorburgwal, 23-3-1958
Er was echter een probleem(pje): de lengte van
de bruggen in de Leidsestraat liet geen lange tramtreinen toe. Heel vernuftig heeft men
toen van de motorwagens van de series 356-390 en 476-490 de achterkoppeling ingekort en
van de bijwagens 619-648 en 881-900 de voorkoppeling. Zo ontstond de kortgekoppelde
combinatie van motor- en aanhangrijtuig. Bij die ingreep zijn de rijtuigen in
eenrichtingwagens veranderd. Met deze unieke vondst konden de lijnen 1 en 2 tot in 1957
met tweeassig materieel worden gereden.
Lijn 2 met gelede wagen 571 aan de
standplaats Hoofddorpplein, 23-3-1958.
Bij stadionwedstrijden heeft lijn 1 versterking
van drieassers zonder bijwagen; de 513 als vijfde extra wagen in de Stadionstraat,
30-4-1958.
Het “Leidsestraatprobleem” hield in de
jaren vijftig de gemoederen nog steeds bezig. Ooit waren er zelfs gedachten over
autobussen op de Leidsestraatlijnen. Een tweetal proefbussen is daartoe aangeschaft. Maar
de oorlog gooide roet in het eten en de lijnen 1 en 2 bleven als tramlijnen gehandhaafd.
Lijn 2 met drieasser 507 op de vroegere
route Stadhouderskade (waar de lijn in 1992 zou terugkeren), 24-8-1958.
Foto Van Donselaar.
In
1955 is uiteindelijk besloten de tram in de Leidsestraat te handhaven en zijn 25 gelede wagens besteld die voor de lijnen 1
en 2 waren bestemd. Op 16 juni 1957 verschenen de eerste twee op lijn 1 en in september
van hetzelfde jaar werd ook lijn 2 er mee verrijkt. Voor Amsterdam was het eigenlijk een
tramrevolutie; voor het eerst reden nu moderne trams in de hoofdstad. Hun succes was
enorm. In 1958 zijn nog 12 gelede trams bijbesteld die in 1959 in dienst kwamen.
Bij de foto:
Dienstregeling van lijn 2 in de bestuurderscabine. Let op het onderste zinnetje:
*Huisje schoonmaken. foto: Jos Wiersema
Dubbelgelede tram 607 op lijn 1 op het
Leidseplein. Tijdelijke verlegging via de Rozengracht leidde tot inzet van dubbelgelede
wagens nu de Leidsestraat niet behoefde te worden gepasseerd, 3-9-1960.
Foto Van Donselaar.
De lijnen 1 en 2 rijden tijdelijk om via
Marnixstraat-Rozengracht hetgeen de mogelijkheid geeft drieassige tramstellen en
dubbelgelede wagens in te zetten. De 546+992 van lijn 2 in de “American Boog”,
7-9-1960.
Foto Van Donselaar
De kortgekoppelde combinaties 356-390/619-648
schoven van lijn 1 door naar lijn 2. Dit betekende vrijwel het einde van de combinaties
476-490/881-900 van lijn 2. Toen ook lijn 2 met gelede wagens kon worden gereden als
gevolg van voortgaande aflevering, verdwenen ook de 356-390/619-648 van het toneel. Voor
de motorwagens 356-390 was nog een taak weggelegd op andere lijnen, met name lijn 7. Het
overige kortgekoppelde material is in 1958 gesloopt. Helaas zijn daarvan geen
museumexemplaren bewaard gebleven.
Lijn 2 met de 401 in een
spitsuurdienst aan het Hoofddorpplein, 4-9-1963.
Foto J.E. de Kok †.
N.B. De 401 is thans in oorspronkelijke gedaante aanwezig als museumwagen.
Lijn 2 met de 456 in een spitsuurdienst op de
N.Z. Voorburgwal, 8-11-1966.
N.B. Een poging de 456 te bewaren als museumbijwagen 908 is mislukt.
Op lijn 2 reden sinds november 1957 ook
drieassers zonder bijwagens naast de gelede trams. Spoedig kon men losse drieassers ook op
lijn 1 zien als “stadionextra”. Het verdwijnen van het tweeassige
materieel van lijn 2 betekende uiteraard ook de teloorgang van de bekende kopkoersborden
op de motorwagens.
De laatste loodjes van de tweeassers. De 1411 als
spitsuurwagen op lijn 1, N.Z. Voorburgwal, 1-3-1968.
Daarmee verdween de karakteristieke
routeaanduiding “Hoofddorpplein – Postkantoor – Centraal Station”. Er
waren meer lijnen dan slechts lijn 2 die het “Postkantoor” aandeden maar op de
koersborden van die lijnen was geen sprake van de vermelding “Postkantoor”. Om
dit verschil te verklaren moeten we even terug in de tramgeschiedenis. In de jaren
1906-1909 kende een aantal lijnen, waaronder lijn 2, speciale diensten voor het vervoer
van postbeambten.
Lijn 2 met de 1428 als spitsuurdienst in de laatste
fase van de blauwe motorwagens. Ten overvloede voert de wagen een lijnnummerplaat van een
drieasser aan de achterzijde. Hoofddorpplein, 1-3-1968.
Spitsuurdienst met drieasser 903 rukt uit,
Havenstraat, 3-10-1968.
In de jaren vijftig kreeg lijn 2 nog een andere
schok te verwerken; de route via de P.C. Hooftstraat werd eindelijk vervangen door een
geleiding van de lijn over het Vondelparkviaduct. De in 1958 op dit viaduct gelegde sporen
dienden in de eerste plaats voor lijn 3 die nu niet meer de slinger via het Leidsebosje
behoefde te maken. Lijn 2 moest op dit viaduct worden opgevat als “gast” gezien
plannen de lijn door de Paulus Potterstraat te voeren. Het laatste is pas gerealiseerd in
de jaren negentig.
Lijn 2 met de inmiddels tot
zelfbedieningswagen verbouwde 575 op de Koninginneweg, vastgelopen in een blikken wereld,
13-12-1969.
N.B. Hoeveel blik is er nodig om alle passagiers van een volbezette
gelede tram te vervoeren?
In de jaren zestig is meermalen sprake geweest
van het verdwijnen van lijn 2 van het tramtoneel. Zo presenteerde het bedrijf in 1965 een
plan lijn 2 te vervangen door een verlengde autobuslijn 23 die een verbinding tot stand
zou brengen tussen de westelijke en oostelijke stadsdelen via een deel van de route van
lijn 2. Het is er niet van gekomen. In 1969 verscheen het plan “Lijnen voor
morgen” waarin tramlijn 2 werd gedoodverfd als op te heffen tramlijn. Deze opheffing
zou de prijs zijn voor een intensieve dienst op lijn 1 die zou worden verlegd van
Stadionplein naar Osdorp.
Herinrichting Leidbosje - 1970
Martin Scheffer
Lijn 1 met de 585 op het winterse Leidsebosje,
8-3-1971.
Het laatste is gerealiseerd maar de opheffing
van lijn 2 werd op de lange baan geschoven met het argument “eerst prioriteiten
scheppen voor lijn 16”. Lijn 2 bleef maar rijden en is tenslotte in 1975 in
westelijke richting verlengd naar Slotervaart. Het verdwijnen van lijn 1 van het traject
Overtoom sluis – Stadionplein is in 1971 gecompenseerd door het verlengen van lijn 16
van het Haarlemmermeerstation naar het Stadionplein en in 1977 door het instellen van lijn
6. In 2006 is deze kwijnende lijn 6 opgeheven.
De nieuwe lijn 1 met de 709 bij Meer en Vaart,
1-2-1972.
Foto Van Donselaar.
Een alternatieve route voor de lijnen 1 en 2
liep in voorkomende gevallen via de Rozengracht en de Marnixstraat. In vroeger jaren kende
lijn 2 zelfs “sneltrams” die over die route reden. Ook de spoortrams van lijn 1
die tot de instelling van het nachtbusnet in 1969 bestonden, reden tot 1962 via de
Rozengracht – Marnixstraat – Kinkerstraat – J.P. Heyestraat. Lijn 2 kende
geen spoortrams; de Willemsparkweg- en Koninginnewegbuurt werd geacht te worden bediend
door de spoortrams van lijn 16.
Lijn 2 verlengd naar Slotervaart en
Nieuw-Sloten, de 606 en een tweetal ‘trapwagens’ aan het Kasterleepark,
21-4-1992.
Over het gebruik van trammaterieel op de lijnen
1 en 2 is verder nog op te merken dat in 1963 voor het eerst blauwe wagens op die lijnen
verschenen. Die “Blauwen” deden dat bijwagenloos. De gedachte was diensten die
alleen in de spitsuren reden te voorzien van het oudste materieel zodat het nieuwere
optimaal over het totale tramnet kon worden verdeeld.
Lijn 2 met de 832 buigt op het
Leidsebosje af richting Overtoom, maar dat zal niet lang meer duren, 21-4-1992.
Lijn 2 met de 753 in het
“voetgangersgebied” Leidsestraat, 27-3-1993.
De reconstructie van de tramsporen in de
Leidsestraat – dat wil zeggen verlenging van de wisselplaatsen op de bruggen –
in 1971 ontnam aan de lijnen 1 en 2 de noodzaak met enkelgelede trams en losse motorwagens
te rijden. In 1973 zijn de enkelgelede trams verbouwd tot dubbelgelede, in navolging van
de oudste gelede tram 551 waarmee dat al in 1958 geschiedde. Bij die gelegenheid zijn de
wagens vernummerd van 551-587 in 851-887. Een aantal 800’en zijn in de jaren negentig
terecht gekomen bij de tram in de Poolse stad Poznan.
Lijn 1 met “trapwagens” bij De Aker,
25-2-2002. Ook dit beeld behoort al weer tot het verleden.
Lijn 2 in de Paulus Potterstraat met de
620 in de nieuwe kleuren, 25-2-2002. Het tijdperk van de Combino’s is aanstaande.
Nadat de wijzigingen in de Leidsestraat hun
beslag hadden gekregen, verloren de lijnen 1 en 2 hun unieke karakter. Na 1973 zag men er
dubbelgelede wagens van alle bestaande en later verschenen typen, in de spitsuren
aangevuld met drieassige stellen tot ook het laatste in 1983 verleden tijd was. Sinds 2002
rijden er Combino’s en nog maar kort geleden verschenen ook “blokkendozen”
opnieuw ten tonele. “Trapwagens” zie je er niet meer; hun diensten komen slechts
ten goede aan de conducteurloze lijnen 5, 16 en 24.
