• Routegeschiedenis lijn 18 

Lijn 18 bestond van 1913 tot 1951

door: Cor Fijma

Hoewel de geboortegrond van lijn 18 in het oostelijk deel van het centrum van de stad ligt, leeft de lijn in de herinnering toch vooral voort als de tramlijn langs de Haarlemmerweg. De thans (2008) bestaande autobuslijn 18 – die voor een deel parallel loopt met de vroegere tramlijn 18 - houdt zich bezig met vervoer in nog westelijker gedeelten van de stad.

In zijn pogingen de geschiedenis van de Amsterdamse tramlijnen te beschrijven put uw auteur vooral uit zijn persoonlijke herinneringen uit de jaren na 1945. Ook lijn 18 als tramlijn past daarin aangezien de lijn heeft bestaan in de jaren 1947-1950. Er is echter een handicap in die zin dat hij woonde in het uiterste oosten van de stad. Even naar lijn 18 gaan kijken in het onmetelijk ver weg liggende westen van de stad is er dan niet bij en zeker niet voor een jeugdig persoon van nog geen 10 jaar oud. De lezer is dus gewaarschuwd.

Lijn 18 met een motorwagen van de serie 1-10 op het Damrak bij het Beursplein, 1916. In latere jaren was het spoor in de Beursstraat nog slechts berijdbaar komende uit de richting Dam en nu bestaat het niet meer. “Een Bijenkorfje pikken” is er dus niet meer bij.
Prentbriefkaart (detail)

Lijn 18 dus. De lijn is in 1913 ontsproten uit de gedachte lijn 7 niet langer naar Kattenburg te laten rijden. Het gedeelte Mariniersplein – Schippersgracht van lijn 7 werd gekoppeld aan de tramlijn langs de Prins Hendrikkade en daarmee was lijn 18 geboren op de route Mariniersplein – Stationsplein. Ook lijn 13 bediende de route Kadijksplein – Stationsplein. Deze achtergrond verklaart de lijnkleuren van lijn 18; deze werden vastgesteld op blauw/wit vertikaal verdeeld, het blauw van lijn 7 en het wit van lijn 13.
Lijn 18 had het niet bijzonder druk. Dit verklaart waarom de lijn nooit bijwagens heeft gekend. De motorwagens waren die van het kleinste type, enige korte perioden van grotere wagens daargelaten.

de 235 op het Mariniersplein in omstreeks 1923
fotograaf onbekend

Een verlenging naar de Dam in 1915 zou lijn 18 wel eens goed kunnen doen, was de gedachte. Per 16 augustus van dat jaar voerde de route van lijn 18 via het Damrak naar de Beursstraat waar in 1918 ook lijn 16 zou verschijnen.

We zien een solo-Union van lijn 18 op het Haarlemmerplein omstreeks 1924. Ook lijn 23 is aanwezig met een motorwagen van de serie 301-320 die een grootbordesbijwagen trekt, onderweg naar het eindpunt Zoutkeetsgracht. Lijn 5 rijdt op de Willemsbrug, onderweg naar de Spaarndammerbuurt. Op de voorgrond zien we de aftakkende sporen die naar de remise Brouwersgracht leiden.
met dank aan Jeroen Epema

Tot twee keer toe moest lijn 18 zich een tijdelijke opheffing laten welgevallen. Tussen 18 december 1918 en 16 maart 1919 reed lijn 18 niet als gevolg van de “Spaanse griep” die ons land teisterde. Op 22 januari 1922 was het opnieuw raak; lijn 18 zou tot 28 september 1922 niet meer rijden.

Onder grote publieke belangstelling wordt motorwagen 9 uit de Buitensingelgracht gehesen nadat de wagen op 2-1-1924 te water is geraakt.
Fotograaf onbekend

Met ingang van laatstgenoemde datum is lijn 18 opnieuw in dienst gesteld, maar nu met een westwaarts gerichte route. Vanaf het Stationsplein werd nu gereden via de Haarlemmerstraat, het Haarlemmerplein en de Haarlemmerweg naar Sloterdijk. Zo ontstond de lange lijn 18 tussen Mariniersplein en Sloterdijk die leidde tot de opheffing van lijn 12. Uit die periode stamt ook de beroemde waterduik van motorwagen 9 van lijn 18 die op 2 januari 1924 op het Nassauplein het spoor verliet en in de Buitensingelgracht terecht kwam.

Lijn 18 met EMW 42 op de Prins Hendrikkade, onderweg naar het Mariniersplein omstreeks 1925.
Collectie K. Hoorn

Intussen had het EenManWagensysteem zijn intrede gedaan. Ook lijn 18 ontkwam daar niet aan als minder goed beklante lijn. Het ongeval met motorwagen 9 was de aanleiding de tourniquets op de achterbalkons van de EMW’s te verwijderen. Een ongeval als de 9 was overkomen zou immers wel eens kunnen leiden tot problemen indien passagiers de wagen snel zouden moeten verlaten.

Een artikeltje over de bruggenbouw in die krant gaf een indruk, hoe het overstappen op het Haarlmmerplein-Nassauplein in zijn werk ging: Als een eenmanswagen van lijn 18 op het Haarlemmerplein arriveerde, stapten bestuurder en passagiers uit, en begaven zich in optocht over de noodbrug naar het Nassauplein waar de tram van Sloterdijk wachtte. In omgekeerde richting ging dat net zo. De bestuurder, met zijn trommel met kaartjes, nam zijn passagiers mee naar de overkant, zoals een onderwijzer die met zijn schoolklas op stap gaat.
Alg. Handelsblad 17 februari 1928

Lijn 18 met motorwagen 11 op het Nassauplein komende van het Mariniersplein in 1931. Op de brug een tram van lijn 5 onderweg naar de Spaarndammerbuurt.
Prentbriefkaart

Lijn 18 heeft zijn bestaan als lange lijn nog kunnen rekken tot 1 januari 1932. Per die datum werd een forse ingreep in het tramnet gedaan die onder meer de oostelijke delen van de routes van de lijnen 13 en 18 deed verdwijnen. Lijn 18 werd ingekort tot het traject Sloterdijk - Nassauplein en zo is het sindsdien gebleven.

Lijn 18, EMW 45, Nassauplein, 28-4-1942.
Foto NJvWJ

Tegen het einde van de jaren dertig verschenen busvisioenen bij de Gemeentetram. Lijn 19 (Czaar Peterstraat - Stationsplein) werd daarvan het eerste slachtoffer en ook lijn 18 stond op de nominatie voor busexploitatie. De in 1940 begonnen Duitse bezetting betekende een voorlopig uitstel van het bussenplan. Zo haalde lijn 18 de datum 9 oktober 1944 als tramlijn toen alle tramverkeer in Amsterdam gestaakt moest worden.

Tweelingtramstel 161/162 als lijn 18 aan de standplaats Sloterdijk, 10-5-1947.
 Foto C. van Mechelen

Pas op 28 april 1947 kwam lijn 18 weer als tramlijn in dienst. Maar niet voor lang. Het bussenplan werd opnieuw aktueel toen men voor de keus stond de trambaan langs de Haarlemmertrekvaart te vernieuwen of de lijn te wijzigen in een autobuslijn. Inmiddels verschenen nieuwe autobussen maakten het mogelijk per 1 januari 1951 lijn 18 te wijzigen in autobuslijn L. Nog enige tijd bleef een deel van de Haarlemmerweg nog het terrein van lijn 10 die over een stukje Haarlemmerweg zijn eindpunt in de Van Hallstraat bereikte. Nadat op 26 april 1951 lijn 10 kon “lussen” via de J.M. Kemperstraat kwam ook daaraan een einde en konden de sporen van de Haarlemmerweg verwijderd worden. Hiermee verdween een van de oudste Amsterdamse tramlijnen. Immers, al in 1882 reed de stoomtram over de Haarlemmerweg.

Lijn 18 met de Unions 96 en 139, beide met crème geschilderde balkons, aan de standplaats Nassauplein, 5-6-1949.
Fotograaf onbekend

Het lijnnummer 18 kwam in 1960 terug als nummer van een autobuslijn die grotendeels samenliep met autobuslijn 17. De laatste lijn is in 1962 opnieuw als tramlijn in dienst gekomen zodat voor lijn 18 nog slechts het stukje Johan Huizingalaan - Hoofdweg resteerde. Maar deze lijn 18 werd in 1965 samengevoegd met lijn L en ziedaar……lijn 18 verscheen opnieuw op de Haarlemmerweg en het Nassauplein.
Vooral in de naoorlogse jaren was lijn 18 een tramreservaat in de ware zin. Er reden Unions als EMW, zowel wagens met blauwe balkons als crème balkons, op geen andere lijn meer te zien. De laatste dankten die kleur aan hun dienst op lijn 22 die na 1944 niet meer als tram heeft gereden. Dat die balkons crème geschilderd waren had alles te maken met de donkere onderdoorgangen aan weerszijden van het Centraal Station; lijn 22 was immers de kringlijn rondom dat station.

Lijn 18 op de wisselplaats langs de Haarlemmerweg met Bergmann-wagen 391 en tweelingstel 178/177, 19-2-1950.
Fotograaf onbekend

Het naoorlogse materieelpark van lijn 18 bestond uit de Unions 59, 72, 73, 74, 96, 137, 138, 139, 150 en 179, de tweelingstellen 161/162 en 177/178 en de Bergmann-wagens 391-395. Totaal dus 17 eenheden, ruim bemeten voor een lijn met zes dienstwagens. Al in 1947 ging het stel 161/162 aan de kant en halverwege het jaar 1950 reed ook de 177/178 voor het laatst. In 1950 zijn beide tweelingstellen gesloopt en in de jaren 1951/1952 volgden de overige Unions dit lot. De Bergmann-wagens werden bewaard en een dezer wagens (393) heeft nog korte tijd in gemoderniseerde vorm op lijn 11 gereden. Nadat dit experiment was mislukt is de gehele serie Bergmanns in 1954 naar de sloper verdwenen.
Op oudejaarsavond 31 december 1950 kwam een einde aan al dit moois. Union 150 reed als laatste lijn 18 het Union-tijdperk uit en de tramgeschiedenis in. Maar niet alleen het Union-tijdperk; er kwam tevens een einde aan de EenManWagen en aan de kopeindpunten. Maar niets is definitief: in 1967 verschenen opnieuw “EenManWagens” maar toen op lijn 27 als “conducteurloze motorwagen”, alias “bloedneuzen”. Nog later zou de eenmanbediening bij de tram de regel worden en nog weer later kwamen de conducteurs terug. Toen was er ook weer een kopeindpunt, maar nu in Amstelveen voor tramlijn 5. Er is zelden iets nieuws onder de zon.

Lijn 18 met EMW 72 op Sloterdijk, 26-10-1950.
Foto L. Albers

Het moet als bijzonder worden beschouwd dat in 1985 een van lijn 18 afkomstige EMW-Union is teruggevonden in een schuur te Vijfhuizen. De eigenaar had iets opgevangen over een oude NZH-tram die naar Haarlem was vervoerd. Hij nam contact op met de NZH-liefhebbers met de mededeling dat hij nog een oude tram in zijn schuur had staan. Het bleek de Amsterdamse EMW-Union 72 van lijn 18 te zijn die toen onmiddellijk als museumtram is veilig gesteld. De restauratie van de 72 is in Amsterdam helaas niet goed van de grond gekomen. De wagen bevindt zich nu in gerestaureerde staat in Den Haag als motorwagen 2 van de Haagse tram en speelde een rol in de herdenking van 100 jaar beugeltram in Den Haag in 2004. Overkomst naar Amsterdam als Union 72 is niet uitgesloten.

Amsterdamse EMW-Union 72 van lijn 18 als motorwagen 2 in Den Haag in 2006

Na 1950 hebben Unions nog een rol gespeeld als werkwagen door ingezet te worden als pekelwagen bij sneeuwval. Als zodanig waren de wagens grijs geschilderd en vernummerd in de P-serie. Union 42 was de laatste in Amsterdam aanwezige Union die als P1 in 1962 gesloopt is. Ook hebben nog twee Unions dienst gedaan als magazijnwagen. Dit waren de 22 en de 111. Beide wagens zijn (helaas) in de vijftiger jaren ook gesloopt.

  Routegeschiedenis lijn 18

Alle foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
11.8.2008

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 18 >>

laat een berichtje achter