• Routegeschiedenis lijn 17 

door: Cor Fijma

Op 17 november 2006 is het precies 50 jaar geleden dat tramlijn 17 werd opgeheven. De laatste dienst vertrok van het Stationsplein op zaterdagavond 17 november 1956. Drieassige motorwagen 518 kweet zich van die weinig benijdenswaardige klus.

 
Lijn 17 op de middentoegangsbrug voor het CS met een Union met (de tweede) bijwagen 420 omstreeks 1916. In 1915 is lijn 17 verlengd van de Dam maar het Stationsplein. De lijn werd via de middentoegangsbrug naar het Stationsplein gevoerd en reed teruggaande via de westelijke toegangsbrug. Daarin is nogal eens wijziging gebracht. In 1922 werd de rijrichting over de bruggen omgekeerd. In 1925 gebeurde dat opnieuw. In 1929 bleek opnieuw aanleiding te zijn de rijrichting om te keren. In 1932 maakte men dit ongedaan. In 1944 kwam men daar op terug. De laatste omkering vond plaats ingaande 30 maart 1955 toen lijn
17 op het plein het spoor van de opgeheven lijn 12 kreeg toegewezen. Uiteindelijk was dus de oorspronkelijke toestand hersteld, tot lijn 17 in 1956 het leven liet. Nog is hiermee het verhaal niet tot een einde gekomen want ingaande 9 september 1962 kwam lijn 17 opnieuw tot leven met de rondrijroute via de westelijke toegangsbrug komende vanaf de Martelaarsgracht en terug via de middentoegangsbrug. We zien op de foto ook nog een lijn 5 onderweg naar de Weesperzijde.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Lijn 17 kon het als minder drukke verbinding wel af met EenManWagens. Union 110 op de wester toegangsbrug omstreeks 1926.
Fotograaf onbekend.

Hoe is dat zo gekomen? In de jaren vijftig verzon de gemeente dat er eigenlijk beter met autobussen kon worden gereden dan met trams. Binnen het gemeentelijk apparaat was vooral de Verkeerspolitie een warm voorstander van die gedachte.

Een vroege foto van lijn 17 bij het Centraal station
foto uit de verzameling van Hans de Haan

Nog een vroege foto van lijn 17 met Unionwagen 113
locatie Rozengracht brug Westermarkt
foto uit de verzameling van Wim van Ingen

In 1955 waren aan die boze plannen al de tramlijnen 12 en 11 geofferd. Bovendien lag het verdwijnen van de tram naar Zandvoort in het verschiet. Als nu lijn 17 zou worden verbust, zou op de route Raadhuisstraat-Rozengracht slechts tramlijn 13 overblijven als de tram naar Zandvoort ook zou zijn vervangen door een busdienst.

Lijn 17 (en lijn 7) op de Kinkerbrug, omstreeks 1947.
Prentbriefkaart

De volgende stap zou dan de verbussing van lijn 13 zijn. In dat geval zou een goed beeld kunnen ontstaan van een tramvrije route waarop het openbaar vervoer per bus zijn kunnen zou gaan bewijzen. Overigens zouden de busdiensten naar Zandvoort niet op de Rozengracht worden toegelaten.
Bij dit alles dient te worden bedacht dat de tram een ouderwets imago had. Geen wonder, afgezien van wat in de jaren veertig gebouwde drieassige trams van twijfelachtige kwaliteit, bestond het wagenpark uit tweeassige trams met een spartaans comfort. De oudste wagens dateerden uit 1911 en tussen 1929 en 1948 was geen nieuw trammaterieel meer aangeschaft.

Lijn 17 met de 444, voorzien van de vanouds bekende brievenbus, rijdt linksom naar het Stationsplein in 1953. De 444 reed in die tijd gewoonlijk op lijn 3 maar was kennelijk uitgeleend aan remise Havenstraat waar lijn 17 onderdak vond. Zeven jaar later zou de 444 op lijn 3 aan zijn einde komen door zich in bijwagen 732 te boren. Beide wagens zijn niet hersteld en in 1961 gesloopt. De 444 was een van de eerste blauwen die dit lot trof.  
Foto H.W.E. Bock †, collectie N. Veerkamp

Lijn 17 aan de standplaats Surinameplein. Let op de brievenbus achter op de tram, 1954. Hoewel lijn 17 in die tijd met ‘Blauwe wagens’ reed, is wegens materieelgebrek een ‘Grootbordesser’ ingezet.
Foto J.E. de Kok †

Een apart probleem vormde de tram in de Leidsestraat. Busvervoer op de lijnen 1 en 2? Nou, nee. Zo gebeurde het dat in 1955 een bestelling werd gedaan van 25 moderne gelede trams voor de lijnen 1 en 2. In 1957 kwamen de wagens in dienst. Hun uitwerking op het publiek was groots. Er bleek dus wel degelijk modern en comfortabel ingericht trammaterieel te bestaan.

Nogmaals lijn 17 op het Surinameplein, 17-3-1954. Een ‘Blauwe wagen’ en ook hier een vervangende ‘Grootbordesser’. De 367 is een tweerichtingwagen die spaarzaam werd ingezet en nooit het eenrichtingstadium zou bereiken.

Terug naar lijn 17 die intussen met autobussen reed. Van een bevredigende dienstregeling op de lijn kwam al spoedig nog maar weinig terecht. Vooral het Amsterdamse stadsblad ‘De Echo’ stelde het gedoe op lijn 17 aan de kaak. Het blad organiseerde zelfs een enquête onder gebruikers van lijn 17. Uitslag: ‘wij willen gelede trams op lijn 17’. De geschiedenis schreed voort: op 1 september 1957 verdwenen de Zandvoorter trams en nu zou ook lijn 13 er aan moeten geloven. Maar het laatste ging niet door.

Wegens reparatie van de brug in de Hoofdweg wordt tijdelijk enkelspoor gereden, 26-9-1954.

In 1960 is de knoop doorgehakt. Nieuwe gelede trams stroomden volop binnen. Tramlijn 17 zou herrijzen en worden verlengd naar Osdorp. Een inmiddels ingestelde buslijn 18 als dubbellijn van buslijn 17 bleek maar een tijdelijke oplossing te zijn geweest. Voor de nieuwe lijn 17 werden nog eens 18 dubbelgelede trams besteld. Op 9 september 1962 ging lijn 17 rijden van Osdorp naar het Centraal Station. Een spitsuurlijn 27 stond lijn 17 bij tussen Surinameplein en Centraal Station.

Het drieassertijdperk op lijn 17 duurde slechts van mei 1955 tot november 1956. De 547 op de Hoofdweg, 14-7-1955.

Op 17 oktober 1971 nam lijn 1 de taak van lijn 17 in Osdorp over. Lijn 17 werd ingekort tot het Surinameplein waar de lijn tot 18 november 1956 ook zijn beginpunt had. Lijn 27 was daarmee overbodig geworden. Maar het drukker wordende vervoer noodzaakte ingaande 11 september 1988 tot het verlengen van lijn 17 naar het Osdorpplein. Toen lijn 1 een taak werd toebedacht in het vervoer naar De Aker, kon lijn 17 met ingang van 8 december 2001zijn route naar het Dijkgraafplein hernemen waarmee de situatie van 1962 werd hersteld.

Gemoderniseerde ‘Utrechtenaar’ 312 (tot 1-1-1955: 12) in zijn nadagen op lijn 17. De wagen reed tussen 1950 en 1956 achtereenvolgens op de lijnen 11, 4 en 17. Prins Hendrikkade, 18-4-1956.
Foto H.W.E. de Bock †
N.B. Op de achtergrond nog een stukje GVB-huisvlijt: een tot motorwagen verbouwde bijwagen op lijn 2.

Tot slot nog een stukje naoorlogse geschiedenis van lijn 17. De lijn behoorde niet tot de tramlijnen die in 1945 werden heringesteld. Lijn 17 kwam pas weer in dienst op 23 januari 1947, dus tijdens de zeer strenge winter van 1946 op 1947. Maar de omvang van het vervoer op de lijn daalde en daalde zodat in 1953 de bijwagens vervielen. Slechts tijdens enkele dagen in de zomer van 1955 kwamen de bijwagens bij druk vervoer terug.

Lijn 17 512 Westermarkt 1955
Foto: L. Albers

De dagen van tramlijn 17 zijn bijna geteld: de 504 op de Postjesweg, 24-9-1956

De 644 op nog onbebouwd Tussen Meer tijdens de strenge winter 13-1-63

De enkelgelede 580 op de oude Kinkerbrug 3 februari 1972
Prentbriefkaart collectie Olaf Horn

De 650 op de Cornelis Lelylaan 2-12-62

Olieverfschilderij van Jim Gijbels
meer info op: Treinen en trams op doek

In 1955 vond een materieelruil met lijn 4 plaats zodat lijn 17 voortaan met losse drieassige motorwagens reed. Lijn 4 stond toen ook de verbouwde ex-Utrechtse wagen 312 aan lijn 17 af. Deze wagen met zijn aloude hoeklantaarns en kopkoersbord gaf aan lijn 17 een vrolijk tintje. Maar het was nog maar voor korte tijd. Op die zaterdag in november 1956 was het – voorlopig – afgelopen met lijn 17 en definitief over met de 312. Toch heeft de wagen nog het jaar 1962 gehaald; in januari van dat jaar verdween zij naar de sloper.

Ook de dagen van buslijn 17 zijn geteld: bus 9 als ‘laatste rit’ (echt de laatste rit) op het Surinameplein. 7-9-1962.
N.B. In die tijd kon je nog een foto maken waarop geen auto te zien was! Let ook op het filiaal van een vroeger zeer bekende grootgrutter.

  Routegeschiedenis lijn 17

Alle foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
18 november 2006

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 17 >>

laat een berichtje achter