• Routegeschiedenis lijn 16 

door: Cor Fijma

Lijn 16 zal op 15 augustus 2013 honderd jaar bestaan. Het is echter de vraag of de lijn dit jubileum mag beleven. Er lopen geruchten over opheffing. Iets in verband met de in aanleg zijnde Noord-Zuidlijn?

 Trams van de lijnen 16 en 15 aan hun beginpunt in een nog landelijke Cornelis Krusemanstraat in 1919. Uiterst links ziet men een stukje gevel van de in 1890 gebouwde gevangenis aan de Amstelveenseweg.
Fotograaf onbekend.

Op 15 augustus 1913 was de tijd rijp een nieuwe tramlijn in te stellen op de route Gabriël Metsustraat – Thorbeckeplein via Albert Cuypstraat - Ferdinand Bolstraat - Vijzelstraat - Reguliersdwarsstraat. Lijn 16 was maar een lijntje met weinig vervoer. Zelfs het oudste materieel uit 1900 was nog goed genoeg voor lijn 16.

Lijn 16 met Union 149 omstreeks 1921 op het Rokin.
Fotograaf onbekend.

Als lijnkleur werd rood/groen horizontaal verdeeld gekozen, heel logisch gezien de samenloop met lijn 4 in de Vijzelstraat en de Ferdinand Bolstraat. Maar daar kwam het bedrijf op terug; de kleuren van de lijnen 4 en 16 leken te veel op elkaar.

Lijn 16 in de Vijzelstraat omstreeks 1927. Het gebouw van de Nederlandsche Handelmaatschappij (nu Stadsarchief) is nog maar enkele jaren oud.
Fotograaf onbekend.

Ruilen van lijnkleur met de ook in 1913 ingestelde lijn 17 was de oplossing. Zodoende rijdt de 16 nog altijd met het blauw/geel diagonaal. De Concertgebouwbuurt was in de jonge jaren van lijn 16 nog volop in ontwikkeling. In een aantal stappen is de lijn verlengd.

 Een blik op het Valeriusplein van 1932. Lijn 16 rijdt inmiddels met de blauwe wagens, op de foto in onverlengde toestand.
Prentbriefkaart.

Vanaf 30 november 1913 reed lijn 16 vanaf het Jan Willem Brouwersplein (nu Concertgebouwplein) richting centrum. Sinds 1 januari 1914 was de De Lairessestraat bij de Cornelis Schuytstraat het beginpunt.

Lijn 16 met een grote middeninstapbijwagen in de beginjaren dertig op het Damrak. In die tijd waren enkele van die bijwagens aan lijn 16 toegewezen.
 Prentbriefkaart.

Vanaf dit beginpunt reed ook lijn 15 die via de route P.C. Hooftstraat - Museumbrug - Weteringschans - Sarphatistraat een verbinding met de Plantage gaf.

Lijn 16 actief met stadionvervoer in de Stadionstraat, 1935. De 396 trekt een blauwe bijwagen serie 901-930.
Fotograaf onbekend.

Sinds 7 oktober 1915 reden beide lijnen vanaf het Valeriusplein.
Het lag natuurlijk voor de hand lijn 16 te verlengen naar het Stationsplein. Het emplacement op dit plein liet echter de komst van een nieuwe tramlijn niet toe. Als compromis kwam verlenging naar het Beursplein uit de bus.

Tramdrukte op het Muntplein. Lijn 16 met blauw tramstel 407+901’, omstreeks 1935.
Fotograaf onbekend.

Via de Beursstraat keerde lijn 16 terug op zijn weg naar zuid. Inmiddels was daar ook lijn 18 verschenen die vanaf de Dam via Stationsplein naar de oostelijke eilanden koerste en op zijn terugweg, net als lijn 16, door de Beursstraat reed.

Jacobus Gijsbertus Tukker - trambestuurder op lijn 16
met dank aan kleindochter Marjon Tukker

Jacobus Gijsbertus Tukker is gepensioneerd op 3 februari 1938
foto: familiealbum Marjon Tukker

Jacobus Gijsbertus Tukker met enkele collega's
foto: familiealbum Marjon Tukker

Lijn 16 met de combinatie van blauwe wagen met een boldakker, vele jaren op deze lijn te zien geweest, begin jaren vijftig.
Prentbriefkaart.

Sinds 15 juli 1919 bereed de 16 de Cornelis Krusemanstraat en kreeg de lijn een beginpunt bij de Amstelveenseweg, net als lijn 15. Beide lijnen ontmoetten daar een inmiddels ingestelde lijn 19 die via Overtoom en Weteringschans naar het oostelijk stadsdeel reed. Deze lijn, later bekend als lijn 6, liet in 1942 het leven welke gebeurtenis in 2006 werd herhaald. Lijn 15 was al in 1932 verdwenen.

Weigerend elektrisch wissel op de westelijke toegangsbrug dwingt de bestuurder van de 444 de wissel met de hand om te zetten, 1952. De kenner ziet dat de bestuurder van zijn zitplaats af moest komen; op de schakelkast staat immers het draaiwiel dat alleen zittend mocht worden gebruikt.
Foto H.W.E. de Bock †

In 1921 was er dan eindelijk ruimte voor lijn 16 op het Stationsplein. Op 29 september van dat jaar werd de lijn naar het CS verlengd waarmee zij de route had gekregen die anno 2007 nog steeds wordt onderhouden. Per 15 maart 1923 werd via een kringspoor Vaartstraat-Baarsstraat naar station Willemspark gereden. Een restant van dit spoor is nog steeds te zien in het asfalt van de Amstelveenseweg.

In de jaren vijftig was het nogal eens nodig grootbordeswagens in te zetten als vervangers van blauwe wagens. De 388 voert zelfs een typewagen mee als bijwagen, een unieke gebeurtenis, althans op lijn 16. Weteringcircuit, 5-4-1954.
 Foto H.W.E. de Bock †

Pas in 1971 kreeg lijn 16 er werk bij. Per 17 oktober 1971 is de lijn verlengd naar het Stadionplein. Lijn 1 was van daar verhuisd naar Osdorp en lijn 16 vulde de leemte op. Sinds 7 november 2003 rijdt de lijn door naar de Gustav Mahlerlaan. Daar had lijn 16
aanvankelijk het rijk alleen tot ruim een jaar later lijn 6 ook dit eindpunt kreeg. Na het verdwijnen van lijn 6 verscheen daar lijn 24 waarmee dit vrij recent geopende tramtraject al aan zijn derde tramlijn bezig is.

Op 5-5-1954 doet een grootbordesser dienst als extra tram op lijn 16, westelijke toegangsbrug.
Foto J.E. de Kok †

Een kortstondig uitstapje van lijn 16 naar de Piet Heinkade vond plaats in de periode 30 mei 2005 tot 28 mei 2006. In die periode kon men met lijn 16 enige tijd vanaf het Stationsplein in twee richtingen vertrekken. Daar is een einde aan gemaakt door lijn 16 vanaf het Damrak rechtstreeks naar de Piet Heinkade te voeren.

De laatste blauwe wagen die onverlengd gereden heeft, de 429, in de voor lijn 16 zo karakteristieke De Lairessestraat, 1955.
Foto H.W.E. de Bock †

Nu neemt lijn 25 daar de honneurs waar. Ook over het voortbestaan van lijn 25 verschenen inmiddels sombere berichten.

Lijn 16 met een extra tram in het “Vaartstraatboogje”, 5-5-1956. Foto C. van Mechelen. Ooit reed aldaar een Duitse automobilist zijn kever in de prak tegen een afslaande lijn 16. De man was van beroep……..trambestuurder.

Lijn 16 heeft in het verleden een rol gespeeld in het vervoer naar en van het Olympisch stadion. In de bijdrage “Stadionvervoer” op deze site is daarover te lezen.

In de kleine uurtjes wachten spoorwagens op het Stationsplein op late passagiers, 1958.
Foto L. Albers.

Over de op lijn 16 dienst gedaan hebbende trams is op te merken dat de lijn begon met Unions zonder bijwagens. Toen de lijn in de jaren twintig een drukker vervoer kreeg te verwerken verschenen er grootbordessers tot…..in 1929 de blauwe wagens verschenen die het op lijn 16 zeer lang hebben volgehouden, aanvankelijk met de blauwe bijwagens 901-930, later met de “boldakkers” 716-880 nadat de blauwe bijwagens tot motorwagens 446-475 waren verbouwd.

 Lijn 16 met het tramstel 450+769 in de Stadionstraat op 4 mei 1958.
Foto Cees Pot

Zonodig reden op extra stadiondiensten wel grootbordessers. Uniek was het feit dat op 13 juni 1954 twee tramstellen van lijn 2 (476-490 met 881-900) op lijn 16 in dienst kwamen.

Gelede wagens maken hun entrée op lijn 16; de 582 in de Havenstraat, 31-5-1959.

Pas in 1959 kwam er wat afwisseling in het op de lijn dienstdoende materieel toen op zondagen gelede trams verschenen. Sinds 1960 reden ook op andere dagen in de avonduren gelede wagens op lijn 16 die afkomstig waren van na de spits binnenlopende diensten van lijn 1. In die tijd begon het vervoer in de avonduren sterk te dalen zodat, ook wat lijn 16 betreft, kon worden volstaan met vijf dienstwagens in een kwartierdienst.

Olieverfschilderij van Jim Gijbels
meer info op: Treinen en trams op doek

De 434 met bijwagen 739 op het Stationsplein op 29-05-60
foto Hans de Haan

De drieassers verschijnen voor het eerst op lijn 16; 525+977 in de
Ferdinand Bolstraat, 24-6-1962.

De winterdienst 1962/1963 was de laatste waarin lijn 16 volledig tweeassig reed met in de avonduren gelede wagens.
Ingaande de winterdienst 1963/1964 is de materieelverdeling op het gehele net zodanig gewijzigd dat tweeassers slechts in de spitsuren te zien waren. Daarmee werd na vele jaren afscheid genomen van het systeem “een type materieel per lijn”.

Ook dubbelgelede trams krijgen met lijn 16 te maken; de 625 op het Stationsplein, 16-9-1962.

Ook de drieassers raakten toen al uit de gratie hoewel zij nauwelijks 15 jaar oud waren; zij werden zo veel mogelijk op “dagdiensten” ingezet. Voor lijn 16 betekende dit inzet van drieassige stellen met alleen in de spitsuren aanvulling met tweeassers. In de avonduren werd “geleed” gereden.

Zelfbedieningstram 699 als lijn 16 op de standplaats in de Havenstraat, 19-9-1970. Destijds lagen ter plaatse drie sporen.

Met ingang van de zomerdienst 1967 werd lijn 16 met gelede wagens gereden met tijdens de spitsuren aanvulling met drieassers. De winter 1967/1968 zou voor de laatste maal blauwe wagens op lijn 16 te zien geven tijdens de spitsuren, naast de drieassers die op de lijn reden.

Een mistige dag op het circuit Amstelveenseweg. Lijn 16 is verlengd naar Stadionplein, 22-1-1972. In die tijd werd nog niet door het circuit gereden.

Met ingang van de zomerdienst van 1975 behoorden ook de drieassers, wat lijn 16 betreft, tot het verleden. Sinds 1991 konden op lijn 16, naast de oudere gelede trams, ook de toen kort voor 1991 in dienst genomen wagens van de 817-serie worden aangetroffen.

Spitsuurdrieasser 934+988 met grote lijnfilmkast, Damrak, 30-3-1972.

Vandaag de dag heeft lijn 16, wat dienstdoend materieel betreft, een wat bijzondere positie, net als de lijnen 5 en 24. Deze drie lijnen rijden zonder conducteur en dus rijden er voornamelijk “trapwagens”, oftewel trams van de series 817-841 en 901-920, ook wel “hangbuiken” genoemd of meer prozaïsch, “12G en 11G” die geen conducteursloge bezitten. De tweerichtingwagens 901-920 zijn speciaal bestemd voor lijn 5, maar ook op 16 en 24 kan men ze tegenkomen. Sporadisch ziet men op 16 en 24 een Combino.

Op 11 september 1983 is het tijd om “zeventig jaar lijn 16” te vieren. Museumtramstel 896+961 naast een tram van lijn 6 in de Stadionstraat.

Bepaalde diensten worden echter gereden door “blokkendozen” 780-816 teneinde voor invaliden moeilijk toegankelijke trams wat meer dan vroeger over het lijnennet te verdelen. Maar de “blokkendozen” hebben na bijna dertig jaar hun tijd ongeveer gehad. Het wordt dus binnenkort kiezen: ofwel nieuw materieel aanschaffen ofwel tramlijnen opheffen……Mogelijk is lijn 16 voor het laatste een kandidaat. Maar wellicht gaan we dat pas beleven in 2013 zodat de 16 nog zijn honderdste verjaardag kan halen.

 “Trapwagen” 841 als lijn 16 op het Stationsplein, 26-1-1992. De wagen bevindt zich in de kleurstelling van de aflevering en was toen de nieuwste tram van het GVB

Over de dienstregeling is nog op te merken dat trams van lijn 16 in de vroege ochtenduren aansloten op aankomende treinen van de Haarlemmermeerlijnen. Deze dienstverlening werd speciaal vermeld op de in de wagens aanwezige routekartons die toen nog in de lijnkleur waren uitgevoerd.

Een tweerichtingtram op lijn 16, de 905 op de Vijzelgracht, 15-3-1998.

Over de belevenissen van de bestuurders van lijn 16 is te lezen in “Niet spreken met de bestuurder” van Gerard van Westerloo, uitgeverij “De Bezige Bij”, Amsterdam, 2003. Aanbevolen!

De laatste loodjes van lijn 16 met de 823 op het kringspoor Stadionplein/Amstelveenseweg, nieuwe sporensituatie in aanleg, 4-10-2003.

Lijn 16 met de 829 aan de standplaats Piet Heinkade, 14-8-2005.

Lijn 16 met ‘blokkendoos’ 810 in de Cornelis Krusemanstraat, 28-10-2007

15.10.11 - Gustav Mahlerlaan met de 818

15.10.11 - Niet zo vaak te zien: een combino op lijn 16, Gustav Mahlerlaan

oktober 2011 - GVB lijn 16 en lijn 24 op De Boelelaan

Alle foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

  Routegeschiedenis lijn 16

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
10.11.2007 bijgewerkt: 2.11.11

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 16 >>

Laat een berichtje achter