• Routegeschiedenis lijn 13

door: Cor Fijma

Er zullen nog maar weinig mensen zijn die lijn 13 in verbinding brengen met De Eilanden. Maar toch is de route die tegenwoordig lijn 10 in de Czaar Peterstraat aflegt niet zo nieuw als je zou kunnen denken.

Op deze foto van het Postkantoor rijdt motorwagen 1 van lijn 13 naar de Dam om vandaar te beginnen aan een nieuwe rit naar de Czaar Peterstraat. Er passeert een tramstel van lijn 2 met een bijwagen ex-paardentram. Op de achtergrond is een wagen van lijn 1 te zien die zojuist is vertrokken van het beginpunt Dam. De opname stamt uit de beginjaren van lijn 13, de periode 1908-1910 toen op lijn 13 de oudste motorwagens 1-10 werden ingezet.
prentbriefkaart van Jeroen Epema

Lijn 13 met Union 20 op de standplaats op de Dam in 1914.
Fotograaf onbekend.

Deze kaart biedt een weidse blik op het Oosterdok. Voor ons is van belang dat op de kaart drie tramstellen van lijn 13 te zien zijn waarvan twee stellen de wisselplaats passeren, komende uit de richting Czaar Peterstraat. Het was daar een nauwe bedoening met in de bocht naar/van de Prins Hendrikkade slechts ruimte voor enkelspoor. Het tramstel dat de wisselplaats oprijdt bestaat uit een motorwagen met een voormalig paardentramrijtuig. Het tramstel dat wacht op de wisselplaats bestaat uit drie wagens; beide bijwagens zijn van de serie 619-700. In die tijd werden op lijn 13 in het ochtendspitsuur extra bijwagens ingezet ten behoeve van het drukke vervoer naar fabrieken en werkplaatsen op de oostelijke eilanden. De afbeelding is te dateren op 1923.
prentbriefkaart van Jeroen Epema

Een foto van de oude brug over het water van de Oude Schans. Ook daar werd enkelsporig gereden. De foto kan zijn gemaakt in de periode 1910-1928.
prentbriefkaart van Jeroen Epema

Lijn 13 op de standplaats Mercatorplein omstreeks 1930.
Fotograaf onbekend

In 1906 maakte de elektrische tram als lijn 13 al gebruik van de Czaar Peterstraat. De voor lijn 13 vastgestelde lijnkleur is “wit” omdat de lijn immers een “ringlijn” moest voorstellen. Op de vroegere lijnkleurplaten op de wagens van lijn 13 werd dit wit verduidelijkt met blauwe vlakken op een witte ondergrond. De koersborden van lijn 13 waren echter geheel wit.

Lijn 13, de tram uit Sloterdijk en de tram uit Haarlem voor de Wiegbrug, 1930.
Fotograaf onbekend

Lijn 13 in de Raadhuisstraat, ca. 1950.
Prentbriefkaart

Lijn 13 tijdens een sneeuwstorm op het Bos en Lommerplein - 23.12.1950.
Foto: familiealbum van Peter van Dusschoten

Van de oorspronkelijke route van lijn 13 is niets meer over. De lijn liep van de Czaar Peterstraat naar het Stationsplein via Oostenburgergracht – Wittenburgergracht – Kattenburgergracht – Kadijksplein – Prins Hendrikkade. Na diverse verlengingen in westelijke richting werd per 1 januari 1932 de oorspronkelijke lijn 13 veranderd in de afzonderlijke lijn 19 waarmee voor de vijfde keer sinds 1916 dit nummer op een tramlijn verscheen.

2x lijn 13 met tweerichtingmotorwagens Raadhuisstraat - 1953
Prentbriefkaart uit de verzameling van Ad Tiggeler

Lijn 13 bij de vroegere eindlus aan het Bos en Lommerplein, 1953
Foto H.W.E. de Bock †

Lijn 13 aan de standplaats Slotermeer, kort na de verlenging daarheen, 2-10-1954
Foto J.E. de Kok †

Ook deze vijfde lijn 19 was geen lang leven beschoren; per 1 juni 1938 is de lijn omgezet in autobuslijn 19. Ook deze autobuslijn is al lang verdwenen, nadat de lijn ook heeft gereden met de lijnletter M en het lijnnummer 6. Dit laatste lijnnummer lijkt in Amsterdam geen blijvertje te zijn: tramlijn 6 verdween opnieuw in 2006.

Lijn 13 met “blauwe” 399 met bijwagen 743 op de Burgemeester de Vlugtlaan, 2-6-1957

Lijn 13 heeft het steeds verder westwaarts gezocht. Dat ging niet zonder slag of stoot. De lijn kreeg per 29 september 1921 een provisorisch beginpunt op het Bellamyplein. De route staduitwaarts voorbij de Bilderdijkstraat was toen nog voorbehouden aan de smalspoortrams naar Haarlem en Zandvoort.

Lijn 13 met het tramstel 374+623 aan de standplaats Slotermeer. Een bijwagen van het toen oudste type kwam op lijn 13 zelden of nooit voor. Kort na de datum van deze opname – 20-9-1957 – gingen de typewagens 619-648 voorgoed buiten dienst.
Foto H.W.E. de Bock †

Een winters plaats van lijn 13 uit 1958.
Foto Cees Pot

Lijn 13E met drieassig stel 533+978 op de Hoofdweg, 21-3-1959

Vervolgens is lijn 13 per 5 oktober 1922 naar het Frederik Hendrikplantsoen verlegd waarbij dus, komende van De Clercqstraat, rechtsaf werd geslagen in plaats van linksaf. Per 3 november 1927 werd de Hoofdweg bereikt nadat de trambaan tussen de kruising De Clercqstraat/Bilderdijkstraat en de Krommerdt was verbouwd tot drierailig spoor waar ook, zoals gezegd, de smalspoortrams naar Haarlem en verder reden. Per 31 oktober 1929 kreeg lijn 13 een luseindpunt op het Mercatorplein.

Lijn 13E met drieassig stel 534+992 aan het Bos en Lommerplein, 5-5-1959

Aangezien lijn 13 op zijn westelijke traject meer belangstelling trok dan op zijn oostelijke route, zijn per 8 december 1927 tussendiensten ingesteld op het traject Mercatorplein-Stationsplein met de lijnaanduiding 13S. Nadat het lijnnummer 19 was vrijgekomen door opheffing van de lijn met dit nummer, kon op 12 februari 1931 lijn 13S worden vernummerd in lijn 19. Deze nieuwe lijn 19 verdween al weer per 1 januari 1932 om onmiddellijk als vijfde en, naar later zou blijken, laatste tramlijn 19 de route Czaar Peterstraat-Stationsplein van lijn 13 over te nemen. Lijn 13 was daarmee definitief ingekort tot het Stationsplein.

Lijn 13 krijgt geleed materieel. De 602 aan de standplaats Slotermeer, 22-12-1959

Lijn 13 met de enkelgelede wagen 587 op de N.Z. Voorburgwal, 4-6-1960.
Foto Ab van Donselaar

Op 20 juli 1950 is lijn 13 opnieuw verlengd, nu naar het Bos en Lommerplein. Daar zou het niet bij blijven want per 30 september 1954 ging de lijn de route Slotermeer-Centraal Station bedienen. Deze laatste verlenging betekende dat lijn 13 een zeer drukke lijn werd die in de winterdienst die op 18 november 1956 inging, in de spitsuren niet minder dan 21 dienstwagens had die vrijwel om de drie minuten reden.

606, 533+978, 535+953, lijn 13, eindpunt Sloterbad
foto Hans de Haan

Als materieel moest de lijn het stellen met de oudste motorwagens met bijwagens. Intussen was er sinds het begin van het jaar 1956 opnieuw een lijn 13S verschenen, maar nu als autobuslijn als versterking van de tramdienst.

Lijn 13E met de 408+822 aan het Bos en Lommerplein, 6-5-1961. Achter de voorruit staat een minuscuul bordje met de tekst “Bos en Lommerplein”.

Lijn 13 met de 61? op het Stationsplein
prentbriefkaart Olaf Horn

Ook lijn 13 werd in de jaren vijftig object van studie naar busexploitatie. De naar Slotermeer verlengde lijn zou het lot van de in 1955 en 1956 verbuste tramlijnen 12, 11 en 17 delen. Als een “bussenproef” op lijn 13 zou slagen kon eigenlijk iedere tramlijn in een busdienst worden omgezet. Het wachten was op het verdwijnen van de interlokale trams naar Haarlem en Zandvoort om een totale busexploitatie op de Rozengracht in te voeren, overigens zonder interlokale bussen. Pas in die situatie zou een goed beeld ontstaan van de zegeningen die het Amsterdamse openbaar vervoer te wachten stonden. Maar de bus is op lijn 13 nimmer verschenen.

Lijn 13 op de Burgemeester de Vlugtlaan met twee typen gelede wagens, 17-6-1962

Bolkop 637 op de Prins Hendrikkade op 12-06-62
foto Hans de Haan

Intussen werd het tijd om voor lijn 13 om te zien naar trammaterieel met meer vervoerscapaciteit dan de kleine motorwagens konden bieden. In december 1956 maakten de blauwe wagens hun entree op de lijn, voorlopig als aanvulling op de oudere trams. Sinds 9 maart 1959 reden op lijn 13 nog slechts blauwe wagens.

De 432 met bijwagen op het stationsplein voorjaar 1965
foto Hans de Haan

Lijn 13 met de 651 op de Dam. De wagen is defect geraakt en is geduwd door drieassig stel 519+959, 27-8-1966

De drieassers – niet alle – kregen sinds 1968 grote filmkasten. De 493 was de eerste die dat overkwam, hier met bijwagen 999 op het Stationsplein, 12-4-1968

De 683 van lijn 13 na een zware aanrijding met bus 423 van nachtlijn 72 op de Bm de Vlugtlaan, halte Bm. Fockstraat op 12 augustus 1978 omstreeks 06.30 uur.
Foto Evert van Bunnik

Intussen was ook een herhaling op touw gezet van tramlijn 13S – nu met de aanduiding 13E – die per 19 november 1956 het deeltraject Bos en Lommerplein – Centraal Station bereed, alleen in de ochtendspits, maar vanaf 9 maart 1959 ook in de avondspits c.q. de zaterdagmiddagspits. Op die 9e maart maakte lijn 13E kennis met de drieassers. Lijn 13 zelf kreeg drieassers vanaf 7 februari 1960, als aanvulling op de intussen verschenen dubbelgelede trams. Lijn 13E heeft het nog uitgehouden tot 5 januari 1968 met nog slechts één dienstwagen.

Gelede wagens 681 en 721 op lijn 13, De Clercqstraat, 10-9-1978. De 681 was een van de laatste grijze gelede trams.

Een experiment van het GVB met de 886 in 1987 voor de invoering van de lagevloertrams. Deze reed gedurende 2 maanden zonder tussenbak en onder zijn oude nummer 586. De tussenbak werd verbouwd tot lage-vloerbak.
De 586 bestaat nog steeds als museumwagen, als hij tenminste niet intussen verrot is in de open lucht.
foto uit 'trams 1988' - geplaatst met toestemming van uitgeverij De Alk Alkmaar

Luchtwagen (of zuchtwagen) 754 op lijn 13 op het Stationsplein, 1989.
Fotograaf onbekend.

Ook lijn 13 kreeg in 1963 te maken met een herziene materieelindeling die de blauwe wagens alleen nog duldde tijdens de spitsuren. Op 7 oktober 1963 verschenen de blauwen nogmaals op lijn 13. Hun inzet duurde met onderbrekingen tot en met de winterdienst 1966/1967. De spitsuurdiensten waren sindsdien voorbehouden aan de drieassers tot ook daaraan een einde kwam met ingang van de zomerdienst van 1975.

Lijn 13 kreeg als tweede lijn na lijn 4 de conducteur terug, 6-5-1992

Lijn 13 met de 709 op zijn nieuwe route via de Burgemeester Roëllstraat, 6-5-1992. De 709 is thans (2008) opgenomen in het museumbestand.

Intussen was lijn 13 nog verder westwaarts doorgetrokken. Sinds 12 oktober 1974 begint lijn 13 in Geuzenveld aan de rit naar het C.S. waarmee bijna opnieuw het aantal dienstwagens het getal van 21 in de spitsuren bereikte. Het bleef steken op 20 diensten die echter werden gereden door trammaterieel van een grotere capaciteit dan de oude tweeassers van 1956. In latere jaren daalde het aantal dienstwagens gestaag, mede als gevolg van de komst van lijn 14 naar Slotermeer en de routeverandering van lijn 13 die sinds 18 september 1989 de lijn via de Jan Tooropstraat en de Jan Evertsenstraat voert.

Combino’s op lijn 13: de 2008 aan de standplaats Lambertus Zijlplein, 1-5-2002

In 2002 was lijn 13 de primeur van de Combino’s gegund. De lijnkleur uit 1906 wordt ook op de Combino’s in ere gehouden.

  Routegeschiedenis lijn 13

Foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
16.2.2008 

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 13 >>

laat een berichtje achter