• Routegeschiedenis lijn 11

bestond van 1904-1944, 1948-1955, 1991 (slechts acht dagen) en 1993-1996. Dit nummer wordt soms nog gebruikt bij evenementenvervoer.

door: Cor Fijma

Lijn 11 stond bekend als de driestationslijn. De lijn verbond immers het station Muiderpoort via het station Weesperpoort met het Centraal Station. Waar andere tramlijnen die het CS bedienden op de koersborden “Stationsplein” toonden, stond op de borden van lijn 11 te lezen “Centraal Station”. Op lijn 11 bestonden zeer vroege diensten die aansluiting gaven op vroege treinen, zo blijkt uit de dienstregeling van 1916. Wat te denken van een dienst als de eerste lijn 11 van station Muiderpoort op zondagen om 5.40 u.? Vóór dat tijdstip werden van de Dam al trams ingezet naar het Centraal Station en het station Weesperpoort in aansluiting op vertrekkende treinen.

Lijn 11 met een paardentrambijwagen, Rembrandtplein, c. 1918.
Prentbriefkaart

Lijn 11 met Union 73 op de Middentoegangsbrug. Op de achtergrond het kopeindpunt voor het stationsgebouw met wisselbijwagens, c. 1906.
Prentbriefkaart

Lijn 11 begon op 12 maart 1904 en beperkte zich toen tot het traject station Weesperpoort-Centraal Station via Sarphatistraat-Utrechtschestraat-Rembrandtplein-Sophiaplein (=Muntplein)-Rokin-Dam-Damrak. Voor het CS eindigde de lijn op een kopeindpunt zoals zijn paardentramvoorloper placht te doen. Natuurlijk werd stadwaarts gereden via Bakkersstraat en Amstel en voerde de route in omgekeerde richting via de Reguliersbreestraat.

Lijn 11 met paardentrambijwagen 227, Utrechtsestraat, c. 1910.
Collectie Karel Hoorn.

Per 1 juli 1906 werd lijn 11 verlengd naar het station Muiderpoort, toen nog op straatniveau gelegen tussen Javastraat en Eerste Van Swindenstraat. De route liep vervolgens via Linnaeusstraat-Oosterpark-Andreas Bonnstraat naar station Weesperpoort. Teruggaande werd gereden via Dapperplein en Tweede Van Swindenstraat.

Lijn 11 met Union 16, Rokin, c. 1930.
Collectie Karel Hoorn.

Op 16 januari 1919 werd ook voor lijn 11 het welbekende rondrijden over de bruggen bij het Stationsplein ingevoerd. Van het Damrak ging het via de Middentoegangsbrug naar het plein en terug reed de lijn via de Westelijke Toegangsbrug.

Lijn 11 verlengd naar de Insulindeweg; 250 met een boldakbijwagen. Aan de bovenleidingmast een korttrajectbord, 1940.
Collectie Karel Hoorn

Gedurende vele jaren leidde lijn 11 een rustig bestaan op de nu tot stand gekomen route. Maar de spoorwegwerken in Oost zouden daarin verandering brengen. Het nieuwe station Muiderpoort werd nu bereikt via de Wijttenbachstraat. Het station Weesperpoort werd gesloopt en vervangen door het Amstelstation. Daar bleef het niet bij; lijn 11 was bestemd om de Indische Buurt te ontsluiten en deed dat door tot het einde van de Insulindeweg te rijden. Deze wijzigingen vonden plaats per 14 juli 1940. Nadat de spoorbaan Weesperpoort-Amstelstation was opgeruimd kon lijn 11 per 3 september 1942 worden verlegd via Ruyschstraat en Weesperpoortstraat (=Wibautstraat).

Je kunt je nauwelijks nog voorstellen dat de Eerste van Swindenstraat toen werd bevolkt door drie tramlijnen: 6, 10 en 11. Op de foto zijn liefst vier tramstellen te zien. Tussen 1945 en 1948 reed daar nog tramlijn 26. Eind jaren vijftig zijn de sporen opgebroken nadat op de Mauritskade een keerlus was gemaakt voor stadiondiensten van lijn 9.

Lijn 11 behoorde niet tot de tramlijnen die in 1945 in aanmerking kwamen voor herinstelling na de gedwongen stillegging van het trambedrijf. Pas op 20 december 1948 kwam de lijn weer in dienst met een gewijzigde route. Nu werd via de Plantage en de Nieuwmarkt naar het Centraal Station gereden. Een tijdelijke lijn 26 op deze route werd uiteraard opgeheven.

Als jongetje begreep ik niet waarom op de Insulindeweg tramsporen lagen. Je zag er nooit een tram. Wist ik veel als zevenjarige. Veel later hoorde ik dat tot het begin van de laatste oorlogswinter lijn 11 de Insulindeweg had bereden.

Unionwagen 86 van lijn 11 op de Hooge Sluis - 1905
Prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Lijn 11 in oude tijden op het Frederiksplein, omstreeks 1906. Op de achtergrond het Paleis voor Volksvlijt. Lijn 11 was een Utrechtsestraat-lijn en is dat gebleven tot en met 1944.
Prentbriefkaart.

Het betreft mogelijk een tram van lijn 11 die daar reed van 1-7-1906 tot 3-9-1942. Ik moet er als peuter nog in gereden hebben, maar herinner mij daar uiteraard niets van. De bijwagen is er een van de grote serie 701-880 die in 1922 op lijn 11 ging rijden en dat tot 1944 bleef doen, met een onderbreking. De fot zou kort na 1922 gemaakt kunnen zijn. Maar: ook lijn 19 is mogelijk omdat die lijn daar in 1918 ging rijden met de serie 701-880 en de vernummering van lijn 19 in lijn 6 in 1922 brengt ook lijn 6 in beeld. Helaas is geen beugellijnnummer zichtbaar.
Prentbriefkaart uit de verzameling van Ad Tiggeler

Lijn 11, 234+716', Frederiksplein, 30-4-1929.
Foto J. van Eck
N.B. Veel publiek dat het uitgebrande Paleis voor Volksvlijt bekijkt

Op een dag – het zal in 1947 geweest zijn – reden opeens trams op ‘mijn’ stuk van de Insulindeweg. Lijn 6 met de kleuren groen-geel-groen. Mooie kleuren. Dat is dus geregeld, dacht ik. Voortaan de tram voor de deur. Maar de volgende dag was geen lijn 6 meer te zien. Wist ik veel dat lijn 6 alleen bij sommige stadiondagen in dienst was.

Lijn 11 in de Linnaeusstraat op het punt rechtsaf te slaan naar het Oosterpark. Deze reed toen de route Station MP (oud)-Station WP-Centraal Station via Van Swindenstraat - Linnaeusstraat - Oosterpark - Andreas Bonnstraat - Rhijnspoorplein - Frederiksplein - Utrechtsestraat - Muntplein - Dam - Centraal Station. Op de foto het open rijtuig 600 waarvan nu een replica bestaat. De foto is gedateerd 5-5-1937.
Fotograaf onbekend.

Op 20 december 1948 zie je dan opeens lijn 11 aan de standplaats voor je deur staan. Weer iets van korte duur, zou je hebben kunnen denken. Maar neen, dit keer betrof het een echte tramlijn die als blijvend bedoeld was. Dat ‘blijvend’ bleek achteraf nog geen zeven jaar te duren. Lijn 11 reed met losse motorwagens, net als lijn 26. De laatste lijn bleek met de komst van lijn 11 het loodje te hebben gelegd. Weg tram uit de Van Swindenstraat. Ik begon mij al af te vragen waar nu die mooie, nieuwe drieassers 491 en 492 waren gebleven die ik in de Van Swindenstraat kon bewonderen. Gelukkig bleken zij naar lijn 11 te zijn verhuisd.

Lijn 11 op het Damrak in de periode 1940-1944. Met ingang van 14 juli 1940 - na verlenging naar de Insulindeweg - kreeg lijn 11 grootbordeswagens toebedeeld. Op 9 oktober 1944 kwam ook voor lijn 11 een voorlopig einde aan de exploitatie
Prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Lijn 11 op het Damrak in oorlogstijd
Fotograaf onbekend.

Lijn 11 in zijn eerste naoorlogse dagen, 1948. Drieasser 491 en Schuckert 337 op het Stationsplein.
Fotograaf onbekend.

Lijn 11 op de Insulindeweg bij de Molukkenstraat, 1950.
Foto NJvWJ

Op 2 mei 1949 verhuisde ons gezin naar het Betondorp. Wat een teleurstelling! Geen lijn 11 meer voor de deur. Nu moest ik het doen met lijn 9. Op die lijn reden steeds meer drieassige tramstellen. Het kopeindpunt op de Middenweg bij de Gaffelstraat bleek ook al te zijn verdwenen. Weer een teleurstelling! Het werd een beetje goedgemaakt toen ik in 1952 voortgezet onderwijs mocht gaan genieten op de Mauritskade. Dan kon je langs een stukje route van lijn 11 fietsen!

Lijn 11 met de ‘moderne’ Bergmann 393, Insulindeweg, 14-3-1952.
Foto C. van Mechelen †

Lijn 11 tijdelijk verlegd door de Weesperstraat, 334, Markenplein, 14-6-1952..
Foto van der Gragt

Wat was er nu zo leuk aan lijn 11? De losse drieassers die tussen de oudere motorwagens reden? Het feit dat geen bijwagens dienst deden? De merkwaardige route door de Jodenbuurt? De experimenten met verbouwde motorwagens die op lijn 11 uitgeprobeerd werden? Ik weet het niet. Feit is dat 25 mei 1955 een droeve dag was; lijn 11 reed voor het laatst als tram. Op die laatste dag van lijn 11 was de 341 de laatste dienstwagen.

Lijn 11 met de 411, Insulindeweg, 1952.
Foto J.E. de Kok †

Lijn 11 begon in 1948 met de welbekende grootbordesmotorwagens en de beide drieassers 491 en 492. Die grootbordessers waren tweerichtingwagens zoals een ordentelijke tram uit de jaren tien betaamde. Er verschenen meer en meer drieassers met steeds hogere nummers. Plotseling was daar de 500. Drieasser 504 was het hoogste nummer dat ik op lijn 11 heb gezien. Achteraf bleek het voorlopig mankeren van drieassige bijwagens de oorzaak te zijn van al die drieassers op lijn 11. Na de komst van de drieassige bijwagens gingen de nieuwe stellen op lijn 9 rijden en later ook op de lijnen 25 en 24.

Lijn 11 met de gemoderniseerde 457, Mauritskade, 1952.
Fotograaf onbekend

Op een dag in 1950 reed een merkwaardig voertuig op lijn 11 dat uit de verte gezien wel wat op een drieasser leek. Bij onderzoek bleek het een tweeasser te zijn met het opmerkelijk lage nummer 12. Veldonderzoek had mij inmiddels geleerd dat wagens met zulke lage nummers op lijn 5 reden. Dat waren de 1 t/m 11 die niet erg op Amsterdamse trams leken. Geen wonder, latere informatie leerde dat de wagens uit Utrecht afkomstig waren, net als de 12. Men sprak over ‘Utrechtenaren’. De 1 bestaat nog als museumwagen. De 12 niet, die heb ik in 1962 zien slopen.

De lijnen 11 en 12 op het Stationsplein bij het toenmalige wachthuis - 1954.
Fotograaf onbekend

Lijn 11 op de Zwanenburgwal. De 272 bij uitzondering op lijn 11, 17-3-1954.
Fotograaf onbekend

Lijn 11 op de Zwanenburgwal. De 349.
Prentbriefkaart collectie Olaf Horn

Lijn 11 Centraal Station. De 324
Prentbriefkaart collectie Olaf Horn

Lijn 11 tijdelijk verlegd door de Weesperstraat in verband met onderhoud
van de Hortusbrug. De 411 rijdt heen, de 338 rijdt terug, 14-6-1952.
Foto Van der Gragt

De 323 op lijn 11 - Molukkenstraat / Insulindeweg - 25-8-54

In 1951 verscheen er weer een nieuwbakken tram op lijn 11, dit keer met het nummer 393. Zoiets had ik nog nooit gezien. Ook dit voertuig leek wel wat op een drieasser. Later bleek de tram lid te zijn van de kleine familie Bergmann die uit vijf leden bestond (391-395). Tot in 1950 reden zij op lijn 18, maar ik kon dat niet weten want lijn 18 reed in wat voor mij toen nog het onbekende westen van de stad was. De 393 zag je niet vaak op lijn 11. Zeker vaak defect? In 1952 zag je de wagen helemaal niet meer. In 1954 zijn alle Bergmanns gesloopt.

Nogmaals de 272, nu bij de ‘onofficiële halte’ Prins Hendrikkade, 17-3-1954. Fotograaf onbekend

In 1953 verscheen voor het eerst een Blauwe wagen op lijn 11. De 411, ook al voorzien van nieuwe fratsen als een bestuurderscabine en railremmen. Dat was nog niet alles, in dat jaar verscheen er een tweede, dit keer de 457, nog ingrijpender ‘gemoderniseerd’. Lijn 11 was bij uitstek de experimenteerlijn. In 1953 kreeg de 457 een gemoderniseerde bijwagen (737) en ging toen op lijn 9 rijden. De 411 verdween naar lijn 4. De ‘Schuckerts’ hadden het rijk weer alleen en dit zou zo blijven tot het einde van lijn 11. Met de voorgenomen verbouwing van alle Blauwe wagens tot ‘moderne trams’ is het uiteindelijk niets geworden; de 457 en zijn kornuiten verdwenen in 1960 uit de dienst.

Lijn 11 op het tijdelijk kopeindpunt Prins Hendrikkade, 14-8-1954. Er is kennelijk iets mis met de beugelbok. Tram- en PTT-personeel kijkt belangstellend toe. De Kamperbrug staat open

Toch zouden nog enige malen tweerichtingwagens op lijn 11 rijden. Dat gebeurde een aantal malen in 1954 als lijn 11 werd ingekort tot de Prins Hendrikkade. Het was in dat jaar dat koninklijke bezoekers die Amsterdam aandeden, per trein op Amsterdam CS arriveerden. Voor trams was bij zulke gelegenheden geen plaats op het Stationsplein, zelfs niet voor lijn 11. Een tussenwissel bij de Schreierstoren maakte het mogelijk lijn 11 in te korten tot de Prins Hendrikkade waar de tweerichtingwagens als vanouds beugel stonden te zwaaien om de terugrit naar Oost te aanvaarden. Voor het laatst gebeurde dit op 6 november 1954 en deze datum betekende tevens de zwanenzang voor de nog aanwezige 31 tweerichtingtrams onder de ‘grootbordessers’. Lijn 5 naar Amstelveen lag nog in een ver verschiet……………………………

Nogmaals lijn 11 tijdens inkorting tot Prins Hendrikkade. De ‘chef’ beoefent het beugel zwaaien, 14-8-1954

Wat was er verder ‘leuk’ aan lijn 11? Als een tram van lijn 11 uit de Jodenbreestraat kwam, dus richting Stationsplein reed, had de bestuurder geen zicht op een eventuele tegenligger in de Antoniesbreestraat die het enkelspoor zou kunnen oprijden. Daarom was er een seinlicht aanwezig dat die bestuurder moest waarschuwen voor een tegenligger. Een tram komende uit de Antoniesbreestraat ontstak dit licht met behulp van een contactschaats op de bovenleiding en doofde het bij het afslaan naar de Zwanenburgwal. Uniek in Amsterdam. Op andere enkelsporige trajecten kon op zicht gereden worden.

Nog een markant punt langs de route van lijn 11, de 352 op de Nieuwmarkt, 1955. Foto H.W.E. de Bock †

Tenslotte de onofficiële halte bij het ‘gele huisje’. Het huisje was een bergplaats voor plantsoengereedschap in het plantsoen van de Prins Hendrikkade, maar ook het trefpunt van de Amsterdamse ‘tramjongetjes’. Daar lag een voor lijn 11 linksgaand elektrisch wissel dat remmend bediend moest worden. Voor een aantal sterke mannen die zich daar tijdens het spitsuur posteerden aanleiding genoeg om op het achterbalkon van een rijdende lijn 11 te springen.

Lijn 11 in drievoud aan de standplaats Insulindeweg, 7-5-1955. Nog 18 dagen lijn 11 te gaan.
Foto H.W.E. de Bock †

Wat is er van lijn 11 geworden? De buslijn die de tram opvolgde is in 1975 samengevoegd met buslijn 12, ook al een voormalige tramlijn. Nu kunt U met deze lijn 22 mee naar Oost. Maar ik ga liever lopen. Of met de tram, natuurlijk.

Lijn 11 in nieuwe gedaante aan de standplaats Surinameplein, 27-3-1994. Ook al weer geschiedenis

Olieverfschilderij van Jim Gijbels
meer info op: Treinen en trams op doek

In latere jaren is er nog eens een lijn 11 geweest. Die reed een deel van de route van lijn 1. Maar dat gebeurde pas in de jaren negentig. Na een kortstondig bestaan is die lijn in de nevelen van de geschiedenis verdwenen. Tegenwoordig wordt het nummer 11 gebruikt voor een ‘hotellijn’. Wel grappig, maar ‘het’ is het niet. Ook is er in 1991 eens een zeer tijdelijke lijn 11 geweest tussen Slotermeer en het Europaplein.

Lijn 11 als ‘hotellijn’ met de 804, Rooseveltlaan, 10-9-2000

Voor de volledigheid: de lijn die nu lijn 5 is, was volgens de plannen lijn 11 genummerd. Als dat was gerealiseerd, zou lijn 11 nu de drukste tramlijn van Amsterdam zijn.

  Routegeschiedenis lijn 11

Foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
7.1.2007

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 11 >>

laat een berichtje achter