Kleine Amsterdamse tramgeschiedenis 1900-2000
door Cor Fijma

Tekening Jos Wiersema

Rond 1906 was het gehele Amsterdamse tramnet geëlektrificeerd, met uitzondering van het paardentramlijntje naar Sloterdijk dat pas in 1916 werd opgevolgd door de elektrische lijn 12. Een in 1908 ondernomen bussenexperiment slaagde niet. Evenmin deed dat de tractortram tussen Amsterdam en Sloten die de van de gemeente Sloten geërfde paardentram op die lijn verving. Na een kortstondig bestaan van die lijn 21 volgde in 1925 verbussing als lijn G.

1902 - Dam met Unionwagen 82
Zie ook de website Stadsgezichten van Amsterdam rond 1900
Prentbriefkaart

Prentbriefkaart uit 1904 voorstellende 'van paardentractie naar elektrificatie'
uit de verzameling van Wim van Ingen

Het Amsterdamse tramnet bereikte qua aantal tramlijnen zijn grootste omvang op 3 april 1930 bij de instelling van lijn 25. Er waren toen 25 tramlijnen, genummerd 1-25.
Op 15 januari 1931 viel het eerste gat door de opheffing van de (derde) lijn 19. Op 12 februari 1931 werd echter lijn 13S opgetuigd met het vrij gevallen nummer 19.
Als gevolg van bezuinigingen in de exploitatie per 1 januari 1932 verdwenen de lijnen 12, 15, 19 en 21, op 16 juni 1932 gevolgd door lijn 20. Echter, een nieuwe en dit maal de laatste (vijfde) lijn 19 verscheen op 1 januari 1932 op het oostelijke deel van lijn 13. Er waren toen nog 21 lijnen over.
Op 1 juni 1938 verdween lijn 19 voor de vijfde maal en nu voorgoed. In de periode 1916-1938 zijn er vijf lijnen 19 geweest. Merkwaardig is dat in 2004 opnieuw trams in de Czaar Peterstraat verschenen, nu van lijn 10 die daartoe reeds was bestemd in het eerste tramplan van 1900!
Tijdens de Duitse bezetting verdwenen achtereenvolgens de lijnen 14, 4, 6, 8 en nogmaals 4 nadat de laatste lijn nog had gereden van 1 maart tot 19 november 1943.
Op 9 oktober 1944 werden de nog in dienst zijnde 16 tramlijnen stilgelegd, nadat de diensten op zondag reeds op 12 december 1943 waren gestaakt.

Lijn 8 op het Daniël Willinkplein (thans Victorieplein)
Foto: Electrische Museumtramlijn Amsterdam (EMA)

Op 18 juni 1945 kwamen tien tramlijnen in de spitsuren weer in bedrijf. Tot die tien lijnen behoorde een nieuwe lijn 12 op het voormalige westelijke deel van lijn 5. In 1945 verschenen nog lijn 3 en een tijdelijke lijn 26. De op 9 oktober stilgelegde lijnen 22 en 23 zouden niet meer terugkeren. In 1947 werden ook de diensten op de lijnen 2, 17 en 18 hervat. Als laatste herinstelling verscheen in 1948 lijn 4 die een deel van de route van de voor altijd verdwenen lijn 8 ging berijden. Een bijzondere dienst was lijn S die in de jaren 1948 en 1949 een spoorwegdienst reed tussen het Amstelstation en het Centraal Station via de oude route van lijn 25 met twee speciaal daartoe ingerichte motorwagens wegens het ontbreken van lijn 25 op de Stalinlaan (thans Vrijheidslaan). Het instellen van autobuslijn E via de Stalinlaan maakte lijn S overbodig.
Nadat op 20 december 1948 een nieuwe lijn 11 de plaats van lijn 26 had ingenomen en per 1 januari 1951 lijn 18 was vervangen door een autobuslijn, trad stabiliteit in het tramnet in. Het bestond toen uit drie ringlijnen (3, 7 en 10) en twaalf lijnen naar/van Centraal Station (1, 2, 4, 5, 9, 11, 12, 13, 16, 17, 24 en 25), tijdens belangrijke stadionwedstrijden aangevuld met de lijnen 6 en 23. Lijn 22 reed sinds 22 juni 1950 als autobuslijn.

De tijdelijke lijn S op de Amstellaan nabij de Berlagebrug - 1948
Foto: Electrische Museumtramlijn Amsterdam (EMA)

Toen in 1954 commotie ontstond over de verouderde tram en het achterstallige onderhoud aan het wagenpark, leek de tijd rijp voor volledig autobusbedrijf. In de jaren 1955 en 1956 werden achtereenvolgens de lijnen 12, 11 en 17 vervangen door autobuslijnen. Niettemin verschenen voor het eerst moderne (gelede) trams op de lijnen 1 en 2. Een plan om ook lijn 13 te verbussen is niet uitgevoerd.

"Van Union tot dubbelgelede tram" - tramparade voor de remise Lekstraat 1958
Uit de collectie van Marten van der Schaaf

Lijn 5 verdween in 1961 als gevolg van de sluiting van de Weesperstraat maar kwam nog in hetzelfde jaar terug als spitsuurlijn. Toen duidelijk was geworden dat totale verbussing van het tramnet niet tot de mogelijkheden behoorde en bovendien de gelede trams hun waarde bewezen hadden, werd besloten lijn 17 opnieuw als tramlijn in dienst te stellen en te verlengen naar tuinstad Osdorp. Op de route van de oorspronkelijke tramlijn 17 verscheen ook een spitslijn 27.

12-06-1962 - GVB 612, lijn 7 en 427, lijn 5, Amstelstation

In 1965 werd nog lijn 5 door een autobuslijn vervangen. Het aanleggen van metrolijnen leidde opnieuw tot plannen om de tram op termijn te doen verdwijnen. De uit de hand gelopen kosten van metrobouw veroorzaakten opnieuw bezinning op dat plan. Dit gegeven bleek tot een wederopstanding van de tram te leiden waarbij tal van nieuwe trajecten aan het net werden toegevoegd. Sinds 1983 rijden slechts gelede wagens en behoren twee- en drieassige trams tot het verleden.
Medio 2000 waren in bedrijf 17 tramlijnen. Daarvan waren de lijnen 5 (1978), 6 (1977), 12 (1977), 14 (1982) en 20 (1997) nieuwe scheppingen. Anno 2005 is lijn 20 al weer geschiedenis en leidt lijn 6 een twijfelachtig bestaan.

Cor Fijma †
2.11.05

[terug naar index TRAMS ALLERLEI]

laat een berichtje achter