Bijlage: Wagenpark GTA-GVBA te Amsterdam (PDF)

GVB autobussen
door: Cor Fijma

Op deze site zijn al meermalen autobussen voor het voetlicht gebracht. Meestal waren tramlijnen aan de orde waarvan moest worden vermeld dat deze waren vervangen door busdiensten. Het omgekeerde kwam minder vaak voor. In dit artikel zal wat licht – of nieuwe duisternis – in de geschiedenis van de Amsterdamse gemeentelijke autobussen worden gebracht.

In 1966 begon de grote instroom van de standaardbussen genummerd vanaf 295. Langzamerhand begonnen de lijnletters die de buslijnen een naam gaven te verdwijnen. In dit verhaal worden buslijnen en bussen beschreven die in de periode (1908) 1922-1968 door Amsterdam gereden hebben. Ik beperk mij tot de bussen die aan voor- en achterzijde een bord voerden waarop lijnletter of lijnnummer waren te lezen, dus de zogenaamde “bordenbussen”. Begin- en eindpunt van de lijn werden ten gerieve van de passagier getoond op de zogenaamde routelat aan weerszijden van de bus die bovendien ten overvloede de lijnletter of het lijncijfer toonde. Pas in 1954 verschenen bussen met lijn- en richtingfilms.

De eerste autobuslijn was een lijn 14 die nogal doet denken aan de nu bestaande tramlijn 14. Merkwaardig is dat deze autobuslijn tot twee keer toe is vervangen door een tramverbinding.

Lijn 14 werd op 7 april 1908 ingesteld op de route Van Hallstraat-Tweede Nassaustraat-Marnixplein-Westerstraat-Blauwburgwal-Singel-Raadhuisstraat-Dam. Men behielp zich met in eigen beheer vervaardigde bussen door buiten dienst gestelde paardentrams te plaatsen op vrachtautochassis. Daaruit ontstonden de autobussen genummerd 1 – 7 die op genoemde datum hun dienst aanvingen op lijn 14.
Als gevolg van veelvuldige defecten aan deze autobussen moest de busdienst al snel worden stilgelegd. Met ingang van 25 juni 1908 was lijn 14 al geschiedenis geworden.

Jarenlang bleef het stil waar het autobussen betreft tot in 1922 een nieuw autobussenexperiment tot leven werd gebracht. De in 1921 geannexeerde gemeente Watergraafsmeer moest van openbaar vervoer worden voorzien. Weliswaar opereerde op het grondgebied van die voormalige gemeente de Gooische Stoomtram maar toch diende de gemeente haar nieuwe stadsdeel van een verbinding te voorzien. Daartoe werd per 19 oktober 1922 buslijn A ingesteld op de route Kruislaan-Middenweg-Linnaeusparkweg-Hoogeweg-Linnaeusstraat-Pretoriusstraat-Overamstelstraat-Weesperzijde-Nieuwe Amstelbrug-Amsteldijk-Stadhouderskade-Leidscheboschje die de geschiedenis zou ingaan als “Kraaienknip”. Waarom geen tramlijn naar de Watergraafsmeer? De gelijkvloerse spoorwegovergang in de Linnaeusstraat verhinderde dat.

lijn A, bus 56, Leidscheboschje, 1927
Prentbriefkaart

bussen van lijn A aan het beginpunt Brink in Betondorp, c. 1930.
Prentbriefkaart

Ook Amsterdam-Noord kreeg in 1924 busverbindingen met andere delen van de stad. Op 15 oktober 1924 verscheen lijn C op de route Meeuwenlaan-Valkenwegpont-Beursplein, gevolgd door lijn B die op 20 november 1924 in dienst kwam op de route Mosplein-Buiksloterwegpont-Beursplein. Plannen voor tramverbindingen via de IJ-ponten zijn nimmer tot uitvoering gekomen.

lijn B, bus 131, Buiksloterweg, 1953. De lijnen A, B en C hadden daar ieder een halte met abri.
Foto Jan Voerman †

Kennelijk zouden voor autobuslijnen voortaan letteraanduidingen worden gebruikt. Ook in andere Nederlandse steden bestond dit gebruik, bijvoorbeeld in Den Haag waar in 1956 alle “letterlijnen” in een eenmalige operatie een nummer ontvingen. Het alfabet is nu eenmaal beperkt tot 26 letters. In Amsterdam werden gaandeweg ook alle letterlijnen genummerd. Pas in 1968 waren de laatste lijnletters verdwenen.

De Watergraafsmeer kende – zolang er geen tram reed – liefst vier buslijnen, de lijnen A, D, K en, gedurende korte tijd, een lijn L. Nadat deze lijn L was opgeheven kwam een tweede lijn L in dienst op de route Kamperfoelieweg-Valkenwegpont-Beursplein. In het noordelijk stadsdeel verscheen ook een lijn M die landelijk Noord bediende.

In vrij korte tijd is een aanmerkelijk busnet opgebouwd. Op het hoogtepunt in 1930 bestond het uit de volgende lijnen:

A. Tuindorp Watergraafsmeer (Onderlangs)-Leidscheboschje
B. Tuindorp Oostzaan (Papaverweg)-Beursplein
C. Meeuwenlaan-Beursplein
D. Tuindorp Watergraafsmeer (Onderlangs)-Tulpplein
E. Apollolaan-Station Muiderpoort (Pontanusstraat)
F. Zaanstraat-Leidscheboschje
G. Sloterweg-Station Willemspark
H. Museumplein-Kalfjeslaan
K. Archimedesweg-Leidscheboschje
L. Kamperfoelieweg-Beursplein
M. Nieuwendam-Durgerdam/Zunderdorp/Ransdorp

Samenvattend: er waren buslijnen naar/van Watergraafsmeer (A, D, K), Noord (B, C, L, M) en enkele lijnen op perifere trajecten (E, F, G, H)

lijn F, bus 81 en lijn A, bus 11, Leidscheboschje, 1926
Fotograaf onbekend

lijn H, bus 68, Kalfjeslaan, 1928
Collectie J.M. de Kok

lijn L, bus 17, Buiksloterweg, 18-8-1934
Fotograaf onbekend

Voortschrijdende inzichten in de afwikkeling van het stadsverkeer leidden er toe dat busdiensten zoveel mogelijk uit het stadscentrum dienden te worden geweerd. Daarom werden per 15 januari 1931 de lijnen A, B, C, F, H, K en L ingekort tot punten waar men kon overstappen op een tramlijn. Daarbij zou het niet blijven: in 1932 zijn de lijnen B, C en L verwijderd van het Stationsplein en ingekort tot de Buiksloterweg waarmee zij geheel beperkt werden tot het stadsdeel Noord. Een gevolg daarvan was dat de passagiers met bestemming Centrum per tramlijn 22 om het Centraal Station werden vervoerd. Daarom kreeg die lijn zelfs bijwagens toebedeeld.
De lijnen F en M waren inmiddels opgeheven.

De dertiger jaren leverden ook speciale nieuwe buslijnen op. Zo verscheen in 1932 een lijn Hembrug-Stationsplein, alleen op werkdagen, die werd aangeduid als lijn naar de Fordfabriek (lijn Ff) en in 1933 een lijn Petroleumhaven-Stationsplein, alleen in de spitsuren, als lijn Ph. In september 1934 heeft tien dagen een lijn T bestaan als tentoonstellingslijn die een verbinding gaf tussen Amato (Markthallen) en Stationsplein. Ook gedurende vijf dagen in 1952 heeft deze lijn T gereden.
Buslijn E kon in 1936 worden opgeheven nadat tramlijn 8 was verlengd naar het Westerscheldeplein. Een nieuwe lijn E dankte zijn instelling aan de opening van het Amstelstation op 15 oktober 1939. Deze lijn kreeg als route Station Haarlemmermeer-Amstelstation.
Een andere nieuwe verschijning was buslijn 19 die per 1 juni 1938 tramlijn 19 verving op de route Czaar Peterstraat-Stationsplein.
Op 1 april 1939 verscheen als speciale buslijn, alleen in de spitsuren, lijn AI op de route Artillerie-inrichtingen – Stationsplein.

lijn Ff, bus 18, Stationsplein, 1937
Fotograaf onbekend

lijn K, bus 130, standplaats Van der Waalsstraat, 1937
Fotograaf onbekend

lijn D, bus 104, Huddekade, 4-6-1939
Fotograaf onbekend

lijn E, bus 144, Amstelstation, 22-10-1939
Fotograaf onbekend

Intussen was in 1939 de Tweede Wereldoorlog uitgebroken. Ook Nederland raakte daarin in 1940 betrokken, met fnuikende gevolgen voor de Amsterdamse buslijnen. Kon op 2 januari 1940 nog een nieuwe lijn F worden ingesteld op de route Sloterdijk-Rozengracht, reeds op 22 mei 1940 moest deze lijn worden stilgelegd wegens nijpend gebrek aan motorbrandstoffen, tezamen met de lijnen D, E, L en AI. Daarbij zou het niet blijven. Op 1 juni 1940 verdween ook lijn K en tijdens de voortgezette duur van de bezetting achtereenvolgens de lijnen H, 19, Ff, C, Ph, B en G. Daarmee was per 6 september 1944 het gehele autobusbedrijf stopgezet.
Het verdwijnen van de ingekorte lijn A had een heel andere reden. Nadat tramlijn 9 op 15 september 1940 was verlengd naar de Middenweg (Gaffelstraat) kon lijn A worden gemist.
De Duitse bezetters konden nu naar believen voor eigen doeleinden gebruik maken van de Amsterdamse bussen, voorzover zij dat al niet gedaan hadden. Tot in Parijs werden na de Duitse capitulatie Amsterdamse bussen teruggevonden. In Amsterdam waren slechts 27 bussen nog aanwezig, alle in defecte toestand.

Als eerste buslijn na afloop van de bezetting werd op 13 augustus 1945 lijn G heringesteld. In de jaren 1945-1946 kwamen achtereenvolgens de lijnen Ff, Ph, B, C, 19 en H weer in bedrijf. Verdere uitbreiding van de diensten moest wachten op de komst van nieuwe autobussen die in 1948-1949 verschenen in de vorm van 30 zogenaamde “Omvormers” serie 158-187.

lijn 19, bus 153, Blankenstraat, 1947
Foto J.M. de Kok

lijn G, “Omvormer” 171, Station Haarlemmermeer, 7-12- 1949
Foto Heymeyer

Per 1 januari 1951 kon het busnet geacht worden definitief te zijn hersteld. Het bestond uit de volgende lijnen:

A. Floraweg-Buiksloterweg (voorheen lijn L)
B. Meteorenweg-Buiksloterweg
C. Purmerplein-Buiksloterweg
E. Station Haarlemmermeer-Amstelstation
F. Station Haarlemmermeer-Sloterdijk
G. Station Haarlemmermeer-Sloterweg
H. Station Haarlemmermeer-Kalfjeslaan
K. Kringlijn om het Centraal Station (voorheen tramlijn 22 tot 9 oktober 1944, in de periode 22 juni 1950 tot 1 januari 1951 geëxploiteerd als buslijn 22)
L. Sloterdijk-Nassauplein (tot 1 januari 1951 geëxploiteerd als tramlijn 18)
M. Czaar Peterstraat-Stationsplein (voorheen buslijn 19)
Ff. Fordfabriek-Stationsplein (alleen in de spitsuren)

lijn 22, bus 135, De Ruijterkade, 21-10-1950
Fotograaf onbekend


lijn L, bus 53, Nassauplein, 14-10-1951
Fotograaf onbekend


lijn K, bus 117, De Ruijterkade, 1952
Foto H.W.E. de Bock †


lijn P, bus 48, Piet Heinkade, 26-9-1953
In 1953 beschikte men nog over drie bussen die op benzine reden, de wagens 48, 52 en 53

Kennelijk was men afgestapt van het nummeren van buslijnen door de lijnen 18, 19 en 22 te “verletteren”. Op dit stramien werd doorgegaan: op 12 maart 1953 verscheen een nieuwe lijn D op de route Javaplein-Amstelstation, op 15 juni 1953 gevolgd door lijn P op de route Javakade-Coenhaven. Lijn P kwam in dienst voordat de daartoe nodige nieuwe bussen beschikbaar waren zodat men zich voorlopig moest redden met van de HTM gehuurde bussen. Per 1 september 1954 verscheen nog een spitsuurlijn Rox op de route Roxane-fabriek – Oostzaanstraat.

lijn D, bus 54, bijgenaamd “duikboot”, standplaats Amstelstation, 30-7-1960
Foto J.M. de Kok

        lijn M, bus 61, Czaar Peterstraat, 16-4-1966
Tijdens de laatste jaren van de “bordenbussen” werd een witte letter op donkere ondergrond getoond.

Lijn H met "lage tikker" 89 (serie 86-105) op het Stadionplein, onderweg naar de Kalfjeslaan, 31.3.1962

Een nieuwe buslijn die de Sloterdijkdienst van de NZHVM zou vervangen kwam op 6 oktober 1954 in dienst als lijn 14 (!) op de route Sloterdijk-Stationsplein. Het heette dat deze lijn de voorloper was van tramlijn 14. Zover is het wel gekomen maar toen was het al 1982.

Intussen had in het najaar van 1954 een directiewisseling bij het Gemeentevervoerbedrijf plaatsgevonden. Een van de eerste daden van de nieuwe directeur was het onderzoeken van de mogelijkheid proeven te nemen met het verbussen van tramlijnen. Zo verscheen op 20 januari 1955 autobuslijn 12 op de route Oostzaanstraat-Stationsplein, gevolgd door autobuslijn 11 die op 26 mei 1955 het licht zag op de route Insulindeweg-Stationsplein. Het heette dat de proeven geslaagd mochten worden genoemd, aanleiding voor het gemeentebestuur de tramlijnen 11 en 12 definitief te schrappen. Opgewekt van zin vond een derde proef plaats met tramlijn 17 die op 18 november 1956 werd verbust. Een volgende proef zou worden genomen met tramlijn 13 waarmee de tram zou zijn verdwenen op de route Raadhuisstraat-Rozengracht, een wenkend perspectief voor een tramvrij Amsterdam.
Tussen de bedrijven door kregen ook Geuzenveld en Slotervaart hun autobuslijnen in de vorm van de lijnen 21 resp. 22, nog geprojecteerd als lijnen R en S. Een tijdelijke buslijn die in 1955 werd ingesteld op de route Surinameplein-Sloterplas in verband met evenementen reed nog met lijnletter S, blijkende uit stempels op de op die lijn afgegeven kaartjes. Verder zag per 1 april 1956 een recreatielijn 30 het licht in de vorm van een verbinding Station Haarlemmermeer-Amsterdamse Bos, alleen op zon- en feestdagen tijdens het seizoen. In Buitenveldert verscheen buslijn 26 per 31 mei 1959.

lijn 11, bus 57, Insulindeweg, 1955
Fotograaf onbekend

lijn 17, bus 17, Hoofdweg, 7-4-1962

de Rozengracht (bijna) tramvrij; de lijnen 20, 21 en 17 in de file, het ideaal van de jaren vijftig. Intussen is besloten lijn 17 weer als tram te exploiteren, 1960
Fotograaf onbekend

lijn 22, bus 1 en lijn 23, bus van de serie 158-187, Surinameplein, 26-3-1959
Fotograaf onbekend

lijn 26, bus 178, in Buitenveldert (Van Boshuizenstraat), 21- 2-1960
Fotograaf onbekend

lijn 40, bus 170, Oostzaanstraat, 1961
Foto J.M. de Kok

Het tramvrije Amsterdam is er niet gekomen. Lijn 13 bleef als tramlijn gehandhaafd en zelfs lijn 17 kwam weer als tramlijn in dienst. In latere jaren is het autobusnet in ruime mate uitgebreid zodat thans 46 buslijnen bestaan onder de hoede van het GVB met soms onwaarschijnlijk hoge lijnnummers. Bovendien zijn er 11 nachtlijnen. Het voert te ver om daarop in extenso in te gaan. De lezer raadplege de website van het GVB.

het einde van de “Omvormers”, bussen 174, 177 en 179 buiten dienst gesteld bij de busgarage aan de Oranje Vrijstaatkade, 4- 2-1962

lijn 49, bus 63, De Cuserstraat, 5-5-1966

lijn 35, bus 7, Buiksloterweg, 26-2-1967. In de nadagen van de “bordenbussen” verschenen nog nieuwe modellen lijn- en routeborden. In 1968 was het gedaan met de “bordenbussen”

lijn 46, bus 6, Spuistraat, 22-8-1967

het begin van de invasie van standaardbussen; bussen van de eerste levering als lijn 15, 300, 307 en 309, Amstelstation, 10-3-1967

Autobuslijnen per 31 december 1968

5 Amstelstation-Nieuwmarkt-Centraal Station
6 Parallelweg-Czaar Peterstraat-Stationsplein (tot 31-10-1968 lijn M)
8 Van Boshuizenstraat-Amstelstation-Station Muiderpoort (waarin opgenomen lijn D)
11 (Zeeburgerdijk-) Insulindeweg-Centraal Station
12 Oostzaanstraat-Nassauplein-Stationsplein
14 Station Sloterdijk-Rozengracht-Centraal Station
15 Amstelstation-Station Haarlemmermeer-Station Sloterdijk (waarin opgenomen lijnen E en F)
18 Slotervaart-Nassauplein (waarin opgenomen lijn L)
19 Wolbrantskerkweg-Mercatorplein
20 Bijlmermeer-Centraal Station (exploitatie door N.V. Nederlandse Buurtvervoer Maatschappij)
21 Geuzenveld-Centraal Station
22. Zamenhofstraat-Buiksloterweg-Stationsplein
22E Papaverweg/Distelweg-Stationsplein (spitsuurlijn)
23 Osdorper Ban-Station Haarlemmermeer
26 De Cuserstraat-Kleine Gartmanplantsoen
28 Javakade-Stationsplein-Coenhaven (tot 31-10-1968 lijn P)
29 Kalfjeslaan-Station Haarlemmermeer-Sloterweg (tot 5-9-1965 lijnen G en H)
30 IJdoornlaan-Durgerdammergouw/(Ransdorp)-Bloemendalergauw (Holysloot)
30E IJdoornlaan-Ransdorp
31 J.H. van Heekweg-Station Muiderpoort
32 J.H. van Heekweg-Stationsplein (tot 27-3-1966 lijn C)
34 Statenjachtstraat-Stationsplein (tot 27-3-1966 lijn A)
35 Stellingweg-Stationsplein (tot 27-3-1966 lijn B)
36 Kometensingel-Bos en Lommerplein
37 Stellingweg-Stationsplein
40 Spaarndammerdijk (Station Sloterdijk noordzijde)-Oostzaanstraat (alleen op werkdagen)
41 Victorieplein-industriegebied Amstel-Amstelstation (alleen op werkdagen)
42 Oostzaanstraat-Station Sloterdijk (noordzijde)-Hornweg (spitsuurlijn)
45 Geuzenveld-Spuistraat (spitsuurlijn, voorheen lijn 13S)
46 Osdorper Ban-Spuistraat (spitsuurlijn)
47 Geuzenveld-Centraal Station (spitsuurlijn, voorheen lijn 20)
48 Tussen Meer-Centraal Station (spitsuurlijn, voorheen lijn 22)
49 De Cuserstraat-Prins Hendrikkade (spitsuurlijn)
55 Bijlmermeer (Hoogoord)-Amstelstation-Stationsplein
70 Amsterdamse Bos-Station Haarlemmermeer (recreatielijn op zon- en feestdagen tijdens het seizoen)

Overzicht autobussen Amsterdam aangeschaft in de periode (1908) 1922-1953

Verdere bijzonderheden

*Voorzover gevorderde autobussen zijn teruggevonden hebben deze geen dienst meer gedaan.
De serie 55-64 was de laatste die is afgeleverd zonder lijn- en richtingfilms.

Alle vóór 1937 aangeschafte autobussen waren voorzien van benzinemotoren, uitgezonderd de eerste bussen 1-7 die op stoom reden. In 1937 en latere jaren verschenen slechts dieselbussen.
Bij de bussen 1-10, 19-115 en 122-125 zijn in de jaren dertig de benzinemotoren vervangen door dieselmotoren. In de jaren 1947-1950 zijn alsnog dieselmotoren aangebracht in de bussen van de serie 116-121 toen deze werden aangewezen voor de dienst op lijn 22 (K)

Geraadpleegd:

Lijnenloop openbaar vervoer Amsterdam 1839-1989, H.J.A. Duparc †, 1989
Het autobusbedrijf, de werk- en dienstauto’s van de Gemeentetram Amsterdam, 1905-1950, P.H. Kiers †, 1994
Website van het GVB

Foto’s van de auteur tenzij anders vermeld

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
27 november 2011