MEDIATIJDLIJN AMSTERDAMSE TRAM 1920
door Cees Pot
e-mail: ceespot@amsterdamsetrams.nl

1920

12 januari 1920
Gisterenmiddag is bij een hevige storm de houten stelling van een in aanbouw zijnd hotel in de Vijzelstraat omgewaaid, evenals een schutting tegenover het gebouw van de fa. Hollenkamp. Het traject Muntplein – kruising Weteringschans kan niet bereden worden, en het tramverkeer aldaar is enige tijd gestremd.
 
2 februari 1920
Op de Willemsparkweg loopt ’s middags een man zonder uit te kijken achter een tram van lijn 2 om. Hij wordt gegrepen door een tram uit de andere richting en is op slag dood.
 
17 februari 1920
Op de Hoogesluis komt ’s ochtends een fietsende jongen onder een bijwagen van lijn 10. Die moet opgevijzeld worden om hem te bevrijden. In deerniswekkende toestand wordt hij naar het Binnengasthuis gebracht, waar hij ’s middags overlijdt.

Fragment van prentbriefkaart van de Museumbrug toont een tram van lijn 19. De opname zal rond 1920 gemaakt zijn.
collectie Jeroen Epema

19 februari 1920
In een vergadering van de communistische partij wekt een rede van H. Sneevliet beroering, als hij zegt, dat het trampersoneel opdracht heeft om bij stakingen “onderkruipers” te vervoeren, maar “posters” van de tram te weren. De directeur van de Gemeentetram laat aan de N.R.C. weten dat het personeel alleen opdracht heeft alle bevelen van de politie stipt op te volgen, en als die tot afwijking van de normale gang van zaken leiden, dat in de dagrapporten te melden. Deze dienstorder is zeker niet alleen uitgevaardigd in verband met de huidige staking van transportarbeiders.
 
7 april 1920
Blijkens een bericht in de N.R.C. is door de Gemeentetram in samenwerking met een buitenlandse fabriek een nieuw type bijwagen ontworpen, dat betrekkelijk kort is maar toch een grote capaciteit heeft, met 14 zit- en 36 staanplaatsen, en een in- en uitgang in het midden op een laag balkon. Hierdoor wordt snel in- en uitstappen bevorderd. Burgemeester en wethouders willen met twintig van deze wagens een proef nemen. Als de tram tegen de aanstaande winter over deze wagens kan beschikken, zal een even groot aantal nog uit de paardentramtijd stammende bijwagens, die niet meer aan de eisen voldoen, buiten gebruik kunnen worden gesteld. Verder kunnen dan gewone bijwagens, niet van het grootste type, op andere lijnen worden ingezet om in de drukste tijden het vervoer vlotter te laten verlopen.
De prijs van de nieuwe bijwagens komt inclusief invoerrechten en vracht neer op 13.250 gld. per stuk. De gemeente heeft bedongen dat later geen prijsverhogingen zullen worden berekend, en dat bij te late levering een boete zal gelden van 100 gld. per wagen per week.
 
11 april 1920
De directeur van de Gemeentetram is samen met een onderdirecteur van de Haagse tram naar Amerika vertrokken, om een studie te maken van de aldaar in gebruik zijnde zg. Safety-cars. Verwacht wordt dat dit soort wagens ook in Amsterdam zijn intrede zal doen.
 
17 april 1920
Het blijkt nog steeds voor te komen, dat trampassagiers hun hond achter de tram aan laten hollen, hoewel de conducteurs al vijftien jaar instructie hebben om passagiers te wijzen op het gevaar daarvan voor zowel de hond als het verkeer.

We zien lijn 5 omstreeks 1920 van de Prins Hendrikkade de westelijke toegangsbrug oprijden.

23 april 1920
Burgemeester en wethouders schrijven aan de gemeenteraad, dat het huidige hoofdkantoor aan de Stadhouderskade niet meer aan de eisen voldoet, en door een nieuw gebouw vervangen moet worden, dat geheel volgens de eisen des tijds is ingericht. Globaal is hiervoor een bedrag van 500.000 gld. nodig. Nu zijn de percelen, die naast het huidige hoofdkantoor zijn gelegen, in eigendom bij de vennootschap Atlanta die ter plaatse een hotel wil bouwen, en die genegen is het huidige hoofdkantoor voor een bedrag van 350.000 gld. van de gemeente te kopen. Daardoor zal de tram voor het betrekkelijk lage bedrag van 150.000 gld. een nieuw hoofdkantoor kunnen bouwen. Het college meent hiervoor een geschikte plek gevonden te hebben in een terrein tegenover het einde van de Overtoom, waar het nieuwe gebouw een goede afsluiting van deze straat zal vormen. Het nieuwe gebouw zal over twee jaar voltooid zijn. Met Atlanta is, behoudens goedkeuring van de gemeenteraad, al een voorlopige overeenkomst gesloten.
 
5 mei 1920
In de gemeenteraad zegt het raadslid Weiss, dat hij bezwaar heeft tegen de plaats van het nieuwe hoofdkantoor van de tram. Nadat wethouders Wierdels en De Vlugt het voorstel hebben verdedigd, wordt het aangenomen met 33 tegen 5 stemmen.

Een tramrit door Amsterdam van eind jaren 10, begin jaren 20 van de vorige eeuw. We zien trams die allang niet meer bestaan. De film eindigt bij de remise aan de Tollensstraat. Een uniek tijdbeeld van het openbare stadsleven van Amsterdam, 90 jaar geleden.

8 juni 1920
Hoewel een deel van het gemeentepersoneel, waaronder dat van de tram, voor 24 uur in staking is gegaan, is er geen sprake van stopzetting van de dienst. Wethouder Wierdels verklaart dat in de morgenuren reeds voor tweederde normaal wordt gereden, en dat hij verwacht, dat in de middag de dienst geheel kan worden uitgevoerd.
Maar ’s middags doen zich pas moeilijkheden voor. Op het Parkschouwburgterrein is dan een betoging voor de syndicalistische stakers, die slechts een kleine minderheid vormen, maar die een grote menigte trekt van wat de krant “straatjanhagel” noemt. Aan het eind van de middag wordt een stoet geformeerd, die vanaf het Parkschouwburgterrein door de Sarphatistraat en de Weteringschans trekt. De betogers schelden het personeel van passerende trams uit, en beginnen vanaf het Frederiksplein de rijdende trams te belemmeren door op de rails te blijven lopen, of op de rails te gaan zitten.
Van een tram van lijn 5, die daardoor tot stoppen wordt gedwongen, wordt de bijwagen afgekoppeld, waarna de ruiten worden ingegooid. Ook van andere trams worden de ruiten ingegooid, zodat de passagiers in allerijl een goed heenkomen moeten zoeken. De politie-agenten die de stoet begeleiden zijn te weinig in aantal om een en ander te beletten.
Op de Weteringschans worden vervolgens van twee trams van de lijnen 10 en 7 de beugels neergehaald, en ook hier worden de ruiten ingegooid. Een andere tram van lijn 7 wordt eveneens tot staan gebracht, waarna de bijwagen wordt afgekoppeld, en onder gejuich en gejoel richting Leidscheplein teruggeduwd. De conducteur daarvan wordt naar buiten gesleurd en mishandeld. Omstanders die hem trachten te ontzetten, slagen daar pas in, als de politie komt. Dan wordt er weer een stoet geformeerd en het strijdlied “de Internationale” wordt aangeheven.
Een ander incident heeft plaats op de kruising Bilderdijkstraat-Kinkerstraat. Daar heeft zich een grote menigte nieuwsgierigen verzameld om een andere stoet voorbij te zien gaan.
Dan nadert van af het Kwakersplein een driewagenstel van lijn 3. Een onverlaat gooit vlak voor deze tram, die zonder stoppen doorrijdt, het wissel om, waardoor de tram in volle vaart ineens rechtsaf slaat, en bijna een paar kinderen overrijdt. Gelukkig kan de bestuurder nog tijdig remmen.
’s Avonds is het weer rustig in de stad, en de directie van de tram besluit, in tegenstelling tot het eerdere voornemen, toch de dienst normaal te laten uitvoeren.

Lijn 6 de tweede (nog als lijn 19 genummerd) met een grootbordesmotorwagen op de Museumbrug, omstreeks 1920.
Prentbriefkaart

11 juni 1920
De directie van de Gemeentetram maakt bekend dat de staking van 8 juni weinig invloed heeft gehad op het vervoer. Er werden 215.000 passagiers geteld, tegen 275.000 op 1 juni. In totaal werden er 10 tramwagens beschadigd.
 
16 juni 1920
In de gemeenteraad komen de rellen van 8 juni aan de orde. Het raadslid De Wolf stelt vragen aan de burgemeester over de gebeurtenissen, en vooral over de afwezigheid van de politie. De burgemeester zegt dat het blijkens officiële rapporten allemaal zo erg niet is geweest, al zijn er wel ergerlijke dingen gebeurd. De politie was elders in de stad nodig geweest om het tramnet te beschermen. Hij zal in de commissie voor strafverordeningen bespreken of het niet beter is terug te keren tot de oude situatie, toen er voor iedere betoging een vergunning door hem afgegeven moest worden. Hij zal in ieder geval strenger toezien op communistische betogingen, omdat die duidelijk niet in staat zijn de orde in hun eigen gelederen te bewaren. Van de zijde van de communistische raadsleden wordt daarop beweerd, dat het rechtse provocateurs waren geweest die de ongeregeldheden hadden veroorzaakt.
 
14 augustus 1920
Een door burgemeester en wethouders ingestelde commissie, die als opdracht had, de wenselijkheid en mogelijkheid van het aanbrengen van zitplaatsen voor de wagenbestuurders te onderzoeken, heeft rapport uitgebracht. De commissie adviseert het college nadrukkelijk tot het aanbrengen van zitplaatsen over te gaan. Naar alle waarschijnlijkheid zullen burgemeester en wethouders dit advies opvolgen.
 
11 september 1920
Op de hoek van de Prinsengracht en de Leidschestraat moet de bestuurder van een auto plotseling stoppen voor een tram, die de brug op rijdt. De auto begint te glijden en belandt in het water. De vier inzittenden worden gered.
 
30 september 1920
De gemeenteraad bespreekt een voorstel van burgemeester en wethouders om o.a de tramtarieven te verhogen. Deze verhoging is een gevolg van de recente loonsverhoging van de gemeentewerklieden. De ritprijs dient verhoogd te worden van 12 ½ tot 15 cent (of 14 cent bij aankoop van 10-rittenboekjes). De voorzitter deelt mee, dat de raadsleden Carels, Stähle en Weiss een voorstel hebben ingediend, om de geldigheid van vroegritkaartjes te verlengen van 7.30 tot 8.00 uur. De vroegritten die nu 6 cent kosten moeten verhoogd worden tot 7 ½ cent.
Het raadslid Vliegen betwijfelt de noodzaak van de tariefsverhoging. De loonsverhoging hoeft niet volledig in de tarieven te worden doorberekend. Hij stelt de herinvoering van de pasjes (tweerittenkaarten) voor, die dan 25 cent moeten kosten, en een enkele rit 15 cent. Hij wijst er op, dat Amsterdam het hoogste tramtarief heeft. Nolting vindt dat de tarieven eerder verlaagd moeten worden. Je ziet nu driewagentreinen met vier passagiers er in. Er is volgens hem ook teveel personeel. Scheltema wil de vroegritten van 6 op 10 cent brengen en de vroegritretours helemaal afschaffen. Carels zegt daarop, dat hij de vroegritten ook wel tot 10 cent verhoogd wil zien, als ze dan maar tot 8 uur geldig zijn.
De Vries wil de vroegritten helemaal afschaffen en de tram door een particulier bedrijf laten exploiteren. Lisser is tegen welke tariefsverhoging dan ook. Op die manier wordt de arbeiders weer afgepakt wat ze nu net gekregen hebben. Weiss heeft nog nooit een ernstige poging tot bezuiniging van burgemeester en wethouders gezien. Er moet maar eens een commissie komen, maar dan zonder de directeur, om te bekijken wat er werkelijk bezuinigd kan worden.
Wethouders Wierdels verdedigt het voorstel. Hij wijst de pasjes van de hand, en wil de vroegritten niet te veel verhogen om de gebruikers niet te duperen. Verlaging van de tarieven zal zeker meer passagiers opleveren, maar dan zal er meer materieel en personeel nodig zijn.
De vergadering wordt daarop verdaagd.

Lijn 14 op de Dam met een grootbordestramstel. Rechts op de foto de beroemde poppenkast. Een prentbriefkaart van rond 1920.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

8 oktober 1920
De gemeenteraad zet de behandeling van het voorstel tot verhoging van de tramtarieven voort. Wethouder Wierdels begint met mee te delen, dat burgemeester en wethouders het voorstel-Vliegen voor herinvoering van de “pasjes” willen overnemen, evenals het voorstel-Scheltema tot verhoging van de vroegritkaarten tot 10 cent, maar de vroegritretours willen behouden. Deze zouden dan 20 cent moeten gaan kosten, en de gewone kaartjes tegen gereduceerde prijs (10-rittenboekjes voor 1,40 gld.) willen zij dan schrappen.
Vliegen verdedigt nogmaals zijn standpunt, dat het trambedrijf dekkend kan werken zonder tariefsverhoging. Hij zegt in ieder geval tegen verhoging van de vroegrittarieven te zullen stemmen. Nolting zegt dat er helaas nog controle nodig is, maar meent dat vele conducteurs er de kantjes aflopen. Verhoging van de tarieven is niet in het belang van het bedrijf. Hij wil alle abonnementen laten vervallen en de ritprijs stellen op 10 cent.
Nadat nog enkele raadleden het woord gevoerd hebben en de wethouder heeft geantwoord, wordt er over de voorstellen gestemd. Daarbij staken de stemmen over de verhoging van de vroegrittarieven tot 10, resp. 20 cent. Verdere stemming wordt daarop aangehouden.
(In de gemeenteraadsvergadering van 20 oktober wordt vervolgens toch tot tariefsverhoging besloten)
 
29 oktober 1920
Nu in de trambestuurders hun zitje zullen krijgen in het belang van hun gezondheid, en ter bevordering van de verkeersveiligheid, verwondert een krant zich over de kosten van die voorziening: 150 gld. per zitsteun, dus 60.000 gld. voor 400 tramwagens. Kan de gemeente geen goedkopere leverancier vinden?
 
8 december 1920
Volgens een bericht in “Het Volk” wordt momenteel serieus bekeken of in verband met de gedaalde kolenprijs niet tot tariefsverlaging bij de tram kan worden gekomen. Als er weer een eenheidstarief van 10 cent zou worden ingevoerd, zullen de vroegritretours toch gaan vervallen, en zou bij een stijgend gebruik van de tram geen materieel buiten dienst hoeven.
 
10 december 1920
In de vergadering van het Georganiseerd Overleg deelt wethouder Wierdels aan de bonden mee, dat burgemeester en wethouders niet kunnen terugkomen op het ontslag van 110 trampoetsers. Het zal nog wel een week worden uitgesteld. Het ontslag gaat naar anciënniteit.