• Routegeschiedenis lijn 14 

• zie ook: De NZH en de Admiraal de Ruijterweg

door: Cor Fijma

Op 20 september 2007 bestond lijn 14 vijfentwintig jaar als tram. Op die dag in 1982 kwam de tram terug op de Admiraal de Ruijterweg waar hij vrijwel precies vijfentwintig jaar geleden verdween. Op 1 september 1957 ging de ‘Haarlemse tram’ ter ziele, helaas niet alleen van de Admiraal de Ruijterweg. Sindsdien is de stad Haarlem ingevoegd in de bonte rij van voormalige Nederlandse tramsteden.

Autobus 3 op lijn 14, 1908, Noordermarkt.
Fotograaf onbekend.

De tram in Amsterdam is echter nog springlevend. Dat was zij ook honderd jaar geleden toen de Gemeentetram met de instelling van de elektrische lijn 13 op 25 november 1906 het elektrisch tramnet had voltooid. Destijds beschikte het bedrijf over 229 motorwagens die alle hetzelfde uiterlijk hadden, uitgezonderd de eerste 14 proefmotorwagens. Daarbij vergeleken is het huidige bedrijf met 155 Combino’s, 37 “blokkendozen” en 45 “trapkarren” een afwisselend geheel.

Lijn 14 met een van de oudste motorwagens op de Dam, 1910.
Fotograaf onbekend.

Wat in 1907 nog ontbrak was een tramverbinding met de Staatsliedenbuurt en de Jordaan. Er was weliswaar een paardentramlijn langs de Haarlemmerweg, de latere lijn 12. Maar toch brak het bedrijf zich het hoofd over de verbinding met die buurten. Daar moest iets op gevonden worden. Zo ontstond de eerste Amsterdamse gemeentebuslijn, lijn 14. De lijn kwam in dienst op 7 april 1908 op de route Van Hallstraat - 2e Nassaustraat - Marnixplein - Westerstraat - Blauwburgwal - Singel - Raadhuisstraat - Dam. Het verhaal is overbekend: de “autobussen” – samengesteld uit oude paardentrams op een chassis – bleken niet goed bruikbaar te zijn waarmee al op 25 juni 1908 deze autobuslijn verdween. Wat nu te doen?

Lijn 14 op de Dam met een grootbordestramstel. Rechts op de foto de beroemde poppenkast. Een prentbriefkaart van rond 1920.
prentbriefkaart uit de verzameling van Jeroen Epema

Lijn 14 met een groot-bordestramstel op het Van Limburg Stirumplein, 1928.
Fotograaf onbekend.

De tram bracht uitkomst en zo ontstond de eerste nieuwe tramlijn die niet was voorzien in het oorspronkelijke elektrificatieplan. Op 26 mei 1910 maakte deze lijn 14 zijn opwachting op de route Van Hallstraat - Van Limburg Stirumstraat - Nassaukade - Marnixplein - Marnixstraat - Rozengracht - Raadhuisstraat - Paleisstraat - Dam. Terug werd gereden via de Mozes en Aäronstraat en Groen van Prinstererstraat en Haarlemmerweg. De tram verving de bus; later was veelal het omgekeerde het geval. De tramroute Van Hallstraat - Marnixplein bestaat anno 2007 nog altijd, maar de huidige lijn 10 heeft daar niet de oudste rechten.

De 286 van lijn 14 met een zomerwagen in de periode 1915 - 1928 - Borneostraat
Fotograaf onbekend - eigendom van J.C. (Han) Recourt.

1915-1932; Zeeburgerdijk/Pontanusstraat Lijn 14 neemt de overweg in de goederenspoorweg die daar de Zeeburgerdijk kruiste.
Uit de verzameling van Fred Slagman

1915-1931; Lijn 14 in de Borneostraat, gezien vanaf de kruising met de Madurastraat. Te zien is de spooraansluiting uit de Madurastraat met de Borneostraat. Tot in 1940 is de lus Borneostraat-Javaplein-Molukkenstraat-Madurastraat bereden, het laatst door lijn 3. Daarna is de lus verwijderd.
Uit de verzameling van Fred Slagman

1915-1928; Madurastraat/Borneostraat. Lijn 14 rijdt vanuit de Madurastraat de Borneostraat in.
Uit de verzameling van Fred Slagman

1915-1928; De 346 is als H 40 gesloopt.
Uit de verzameling van Fred Slagman

1915-1928; Javaplein (Borneostraat) Drie grootbordestramstellen van lijn 14 houden standplaatsrust aan het Javaplein
Uit de verzameling van Fred Slagman

Op 1 mei 1915 werd de route van lijn 14 verlengd via Rokin - Blauwbrug - Muiderstraat - Plantage - Mauritskade - Borneostraat - Javaplein. Daarmee reed de lijn op de route die zij in 2004 opnieuw zou krijgen. Ingaande 5 januari 1928 drong zij verder door in de Indische Buurt en ging zij de Molukkenstraat berijden tot bij de Sumatrastraat. Het Javaplein werd toen een interessante tramlokatie met liefst vier tramlijnen; de lijnen 3 en 21 hadden er hun beginpunt en de lijnen 14 en 15 passeerden er.

Lijn 14 met blauwe wagen 417 op het Javaplein. De tram is onderweg naar het eindpunt Molukkenstraat waar lijn 14 standplaats had tussen 5 januari 1928 en 1 januari 1932. Een politieagent heeft zijn fiets tegen de ijzeren krul geparkeerd. Niet bekend is wat het bouwwerk midden op het plein voorstelt. Het - nu voormalige - badhuis was er nog niet of is het slechts niet te zien?
Prentbriefkaart, collectie Tom Mulder

1928-1931; Molukkenstraat Tussen 5 januari 1928 en 1 januari 1932 reed lijn 14 door de Molukkenstraat. Een nog zo goed als nieuwe Blauwe wagen onderweg naar het eindpunt in de Molukkenstraat bij de Soerabajastraat
Uit de verzameling van Fred Slagman

1928-1931; Molukkenstraat (standplaats) Lijn 14 met een grootbordesmotorwagen aan de standplaats Molukkenstraat. De brug die de verbinding vormt met de Watergraafsmeer is er nog niet. Tot 9 oktober 1980 zou hier lijn 10 rijden. Daarna zijn de sporen in dit deel van de Molukkenstraat en de keerlus verwijderd
Uit de verzameling van Fred Slagman

ca 1935 = de 396 en 931 op het Rokin
prentbirefkaart

Lijn 14 op het Rokin, 1940. Voor de 362 staat een tramstel van lijn 24. Daarvoor een dienst van lijn 4 met een nog maar kort in Amsterdam in gebruik zijnde ex-Utrechtse motorwagen.
Fotograaf onbekend.

Ook lijn 14 werd betrokken bij de bezuinigingen die in 1932 zijn ingevoerd. Per 1 januari 1932 nam lijn 9 de taak van lijn 14 in de Indische Buurt over en moest lijn 14 het stellen met een beginpunt in de Linnaeusstraat ter hoogte van de toenmalige remise aldaar.

Lijn 14 met de 263 in de Raadhuisstraat, 1941.
Fotograaf onbekend.

Verdere wijzigingen in het oostelijk stadsdeel ontstonden als gevolg van de in 1940 gereedgekomen spoorwegwerken. Per 14 juli 1940 kreeg lijn 14 de Van Swindenstraat als beginpunt toegewezen, samen met lijn 3. Op 23 januari 1942 was het helemaal afgelopen met lijn 14. Ter compensatie van het verdwijnen van de lijn werd lijn 10 weggenomen van het eindpunt Zoutkeetsgracht en kreeg die lijn de route door de Staatsliedenbuurt die zij nog altijd rijdt. Op het gedeelte Marnixplein - Zoutkeetsgracht moest men het voortaan slechts met lijn 23 doen tot ook die lijn – met alle andere tramlijnen – in 1944 werd stilgelegd. Lijn 23 keerde na 1945 niet terug, behoudens incidenteel voor stadionritten. Pas in 1951 is lijn 3 van het FH-plantsoen naar de Zoutkeetsgracht verlengd. Dit gedeelte van de route van lijn 3 is eigenlijk een gedeeltelijke voortzetting van de vroegere lijn 23.

Lijn 14 als autobuslijn op de Admiraal de Ruijterweg. Trambaan en bovenleiding zijn reeds aanwezig. Over drie maanden is autobuslijn 14 geschiedenis, 3.6.1982.

Na de oorlog kwam ook lijn 14 niet terug. “Ik acht het dan ook onnodig en onverantwoord lijn 14 wederom in exploitatie te brengen”, aldus tramdirecteur Hofman in zijn rapport van 22 september 1949 aan burgemeester en wethouders. * Het ‘dan ook’ verwijst naar grote exploitatieverliezen die tot 1942 op lijn 14 werden geleden.

Lijn 14 met de “luchtwagen” 745 op de Amstel, 29.1.1983. Zowel de luchtwagens als de trambaan op de Amstel behoren al lang tot het verleden.

Intussen bleek in 1954 toch aanleiding te bestaan het westelijk deel van lijn 14 te doen herleven. De oorzaak daarvan bestond uit het verdwijnen van de tramlokaaldienst Spuistraat-Sloterdijk van de ** NZHVM. Op 6 oktober 1954 verliep de vijftigjarige concessie van de tramlijn Amsterdam-Haarlem-Zandvoort waar de lokaaldienst een onderdeel van was. Noodgedwongen moest de interlokale tram nog enige tijd gedoogd worden, maar de lokaaldienst ging in gemeentehanden over.

Opnieuw de 777 op lijn 14, maar nu als “luchtwagen”, Raadhuisstraat, 29.1.1983.

Zo ontstond met ingang van die datum de autobuslijn 14 Sloterdijk-Centraal Station waarmee de eerste Amsterdamse gemeentelijke busdienst herleefde. Lijn 14 beleefde dus de metamorfose bus – tram – bus, maar daarbij zou het niet blijven. Voorzien was een tramlijn 14 indien ook de interlokale trams naar Haarlem en Zandvoort zouden zijn verdwenen. Het laatste gebeurde per 1 september 1957 maar toch zou het 25 jaar later worden aleer buslijn 14 opnieuw zou worden vertramd. Deze vertraging in het vertrammingsplan voor lijn 14 zal alles te maken hebben gehad met een zekere voorliefde voor autobussen die vooral in de vijftiger en zestiger jaren bij het GVB aan de orde was.

Lijn 14 met de 729 aan de vroegere standplaats Sloterdijk, 29.1.1983.

De in 1942 verdwenen lijn 14 heeft uiteraard alleen tweeeassig materieel gekend. Voor de in 1982 in dienst gestelde lijn 14 geldt even uiteraard dat slechts gelede wagens op de lijn te zien waren. In de jaren waarin lijn 14 niet als tram werd geëxploiteerd, kende het bedrijf de befaamde drieasser. De drieassige motorwagens die vanaf 1948 in dienst kwamen hadden, merkwaardig genoeg, lijn 14 Van Hallstraat – Van Swindenstraat op hun lijnfilms staan. De lijn 14 van 1982 kwam echter toch nog tijdig genoeg om de laatste stuiptrekkingen van de drieassers mee te maken; zo heeft eens de 496 als losse motorwagen zonder conducteur op lijn 14 gereden. In 1983 was het met de drieassers definitief gedaan.

Ook op dit gedeelte van de Insulindeweg is lijn 14 al weer geschiedenis, 25.2.1993.

De dubbelgelede 660 werd in 1998 blauw/wit geschilderd en mocht zo zijn laatste dagen verslijten - NZ Voorburgwal
geplaatst met toestemming van www.openbaarvervoerinboskoop.nl

Met de route van lijn 14 is sinds 1982 nogal geschoven. Begonnen werd met een oostelijk eindpunt in de Plantage Parklaan en een westelijk bij het oude station Sloterdijk. In 1985 verdween de route langs de Amstel en werd ook stadwaarts gereden via Amstelstraat, Rembrandtplein en Reguliersbreestraat. Ook in 1985 werd de lijn verlengd van het oude naar het nieuwe station Sloterdijk.

Lijn 14 met een van de vroegere thematrams (813) in het viaduct Wijttenbachstraat/Insulindeweg, 2.7.1996.

In 1986 zocht lijn 14 opnieuw de Indische Buurt op via de route Plantage - Mauritskade - Linnaeusstraat - Wijttenbachstraat - Insulindeweg - Flevopark. Ook in het westen van de stad vond een verandering plaats: in 1989 werd de lijn gevoerd via Bos en Lommerweg – Burgemeester de Vlugtlaan naar Slotermeer. Tenslotte ontstond in 2004 de route die nu bereden wordt via Mauritskade, Zeeburgerdijk, Borneostraat en Molukkenstraat.

Tijdelijk lijn 14 naar Diemen. De 780 op de Hartveldseweg, 17.4.2003.

Lijn 14 is nu de langste tramlijn van het GVB, een positie die de lijn deelt met lijn 7. Beide lijnen rijden van Flevopark naar Sloterpark, een afstand van 12,5 km.

Ook lijn 14 rijdt met Combino’s. De 2125 in de Linnaeusstraat, kort voordat lijn 14 daar zal verdwijnen, 1.5.2004.

De 815 eindhalte Slotermeeer - 20 mei 2011

  Routegeschiedenis lijn 14

Alle foto’s van de auteur, tenzij anders vermeld.

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
4.7.2007

Lees ook: Admiraal de Ruyterweg >>

zie ook: Kopkoersborden en zijkoersborden van lijn 14 >>

laat een berichtje achter