TRAMS NAAR SLOTERVAART EN OSDORP
Erik Swierstra
contact e-mailadres: erikswierstra@amsterdamsetrams.nl

Nadat Slotermeer als eerste van de Westelijke Tuinsteden in 1954 al zijn tram had gekregen, was het acht jaar later, in 1962, zover dat ook naar Slotervaart en Osdorp een tram ging rijden.

1. Bij de opening van de nieuwe sneltramlijn 17 naar Osdorp kwamen de nieuwste grijze gelede wagens op deze lijn te rijden. Gelede wagen 643 op de Cornelis Lelylaan bij de halte Johan Huizingalaan op de openingsdag; 9 september 1962.
Foto: Tj.E. Swierstra.

Dat deze tramlijn er kwam was lang geen vanzelfsprekendheid. In de jaren vijftig werden in Amsterdam en andere steden veel tramlijnen vervangen door busdiensten. De tram werd vaak als ‘ouderwets’ gezien en zou beter vervangen kunnen worden door de ‘moderne’ en ‘flexibele’ bus.

2. Erik Swierstra (5 jaar oud) bij de trambaan in aanleg op de Cornelis Lelylaan bij Meer en Vaart; 30 juni 1962.
Foto: Tj.E. Swierstra.

Toen de plannen voor het A.U.P. (Algemeen Uitbreidingsplan) in 1934 waren gemaakt waren uitbreidingen van het tramnet in westelijke richting hiervan een logisch onderdeel zoals dat ook het geval was geweest met de uitbreidingen in de jaren twintig.
Nu was het trambedrijf in Amsterdam in de eerste tien jaar na de Tweede Wereldoorlog niet modern te noemen, ondanks de aanschaf van de drieassers in 1948-’50. De autobus maakte een grote ontwikkeling door.

3. Gelede wagen 604 op lijn 17 op de hoek Cornelis Lelylaan bij Meer en Vaart; 22 januari 1967.
Foto: Tj.E. Swierstra.

Toen de bouw in de jaren vijftig daadwerkelijk plaats vond werd overwogen om de nieuwe uitbreidingen naar de tuinsteden als buslijnen uit te voeren. Pas de komst van de moderne gelede wagens in 1957 op de Leidsestraatlijnen 1 en 2 gaf de Amsterdamse tram nieuwe toekomstmogelijkheden. In de jaren 1955-’56 waren nog drie tramlijnen door busdiensten vervangen, waaronder lijn 17 Centraal Station – Surinameplein. Deze busdienst via de Rozengracht en de Kinkerstraat was geen succes.

Sneltramlijn naar Osdorp
Toen enkele jaren later de bouw van de tuinstad Osdorp flink vorderde en ook de Cornelis Lelylaan werd aangelegd besloot de gemeente in 1961 een moderne tramlijn op eigen baan van het Surinameplein naar Osdorp aan te leggen. De aanleg moest wel op een koopje, zodat er gewone groefrails werden toegepast die in zand werden gelegd, in plaats van zwaarder veldspoor op dwarsliggers. Maar de geheel kruisingsvrije baan over de gehele lengte in de middenberm van de Cornelis Lelylaan van het Surinameplein tot aan de Meer en Vaart was een novum.

4. Slechts zelden kwamen er drieassers naar Osdorp. Bij een van de weinige keren reed tramstel 500 + 971 op lijn 17. Tussen Meer; 28 augustus 1967.
Foto: Tj.E. Swierstra.

Alleen in de Duitse stad Essen was kort tevoren een soortgelijke tramlijn aangelegd. De kruisende wegen werden alle met viaducten gekruist, waarvan het viaduct over de Johan Huizingalaan een van de grootste was. De drie hooggelegen tramhaltes, bij de Derkinderenstraat, Johan Huizingalaan en Piet Wiedijkstraat waren uitsluitend via trappen te bereiken.

6. Lijn 17 werd ingekort tot het Surinameplein toen lijn 1 naar Osdorp werd verlengd. Hiertoe werd een nieuwe keerlus aangelegd. Enkelgelede wagen 572 op de eerste dag van de ingekorte lijn 17. Surinameplein; 17 oktober 1971.
Foto: Tj.E. Swierstra.

Vanaf het einde van de Cornelis Lelylaan werd een trambaan door de in aanbouw zijnde tuinstad Osdorp aangelegd, ook op de middenberm van de straat, maar dan wel met gelijkvloerse kruisingen. De trambaan volgde de route Meer en Vaart – Osdorpplein – Tussen Meer – Dijkgraafplein. Rond het Osdorpplein werd een keerlus gelegd, zodat de trams zo nodig ook eerder konden keren, bijvoorbeeld in geval van vertragingen.

7. Toen lijn 1 van de Overtoom richting Osdorp ging rijden kwam het in 1949 aangelegde spoor voor remiseritten door de Surinamestraat voor deze lijn in gebruik. Op de achtergrond is het gebouw van Autopon aan het einde van de Overtoom. De pas geel geschilderde gele wagen 697 op lijn 1 op de eerste dag dat deze naar Osdorp ging; 17 oktober 1971.
Foto: Tj.E. Swierstra.

Voor de nieuwe tramlijn 17, die tussen Centraal Station en Surinameplein de busdienst weer zou gaan vervangen en door zou gaan rijden naar Osdorp, werden 18 nieuwe dubbelgelede trams besteld bij Beijnes te Beverwijk. Deze werden afgeleverd in 1962 met de nummers 635-652.

8. Tijdens de autoloze zondagen eind 1973 was de Cornelis Lelylaan echt autovrij. Gelede wagen 716 op lijn 1 op de vrije baan van de sneltram op het viaduct over de Johan Huizingalaan; 2 december 1973.
Foto: Erik Swierstra.

Op 14 juli 1962 werd de Cornelis Lelylaan opengesteld voor het autoverkeer. Twee maanden later was het zover dat de trambaan in gebruik kon worden genomen. Op 8 september 1962 vond de officiële opening plaats, de volgende dag startte de gewone dienst, en de nieuwe tramlijn was al meteen een groot succes. Van een tamelijk ouderwets trambedrijf had de Amsterdamse tram binnen enkele jaren een sprong gemaakt naar een bedrijf met het modernste wat er op dat moment was: de eerste sneltramlijn van Amsterdam. In de spitsuren werd op het ‘oude traject’ van lijn 17 tussen Centraal Station en Surinameplein een spitstramlijn ingesteld met het lijnnummer 27. Dit was het hoogste lijnnummer dat de Amsterdamse tram in de normale dienst heeft gekend.

9. Na de opening van het station Lelylaan in 1986 ging lijn 17 in 1988 weer over de Cornelis Lelylaan rijden. Gelede wagen 708 passeert het station op de eerste dag dat lijn 17 weer naar Osdorp rijdt; 18 september 1988.
Foto: Erik Swierstra.

Toen lijn 17 ging rijden waren de buurten in Slotervaart langs de Cornelis Lelylaan al enkele jaren oud. In Osdorp was de bouw nog volop in gang. Het eindpunt Dijkgraafplein lag aanvankelijk in een zandvlakte. Toen in de eerste winter van de tramdienst 1962-’63 een strenge winter was, veranderde dit in een sneeuwvlakte met ‘Siberische’ omstandigheden.
In 1964 werd het winkelcentrum Osdorpplein geopend en omstreeks 1970 was Osdorp grotendeels volgebouwd, waardoor ook het aantal reizigers was gegroeid.

10. De in 1962 rond het Osdorpplein aangelegde keerlus voor omleggingen en instructieritten was van 1988 tot 2001 in gebruik als eindlus van tramlijn 17. Gelede wagen 785 op de eindhalte; 26 oktober 1988.
Foto: Erik Swierstra.

Lijn 1 naar Osdorp
In 1969 publiceerde het Gemeentevervoerbedrijf het plan ‘Lijnen voor Morgen’, waarmee een aantal vernieuwingen in het tramnet werden voorgesteld. Een van de voorstellen was om de tramlijn naar Osdorp vanaf het Centraal Station voortaan de kortere route via de Leidsestraat – Overtoom van lijn 1 te laten volgen in plaats van de route via Rozengracht – Kinkerstraat. Tevens zou de Leidsestraat autovrij worden en de rest van de route geheel van vrije baan worden voorzien.

11. Lijn 1 op het traject naar het Dijkgraafplein, dat van 1971 tot 2001 door deze lijn werd bereden. Gelede wagen 817 op Tussen Meer bij de Baden Powellweg; 26 november 2001.
Foto: Erik Swierstra.

Dit onderdeel van het plan werd verwezenlijkt in 1971. De sneltramlijn 1 ‘nieuwe stijl’ ging vanaf 17 oktober 1971 voortaan vanaf het einde van de Overtoom via het Surinameplein en verder naar Osdorp. Speciaal voor deze vernieuwing werden de dertig nieuwste dubbelgelede wagens, 695-724 uit 1967-’68, in een nieuwe gele kleur geschilderd. Deze trams zouden speciaal op lijn 1 een hoogfrequente dienst gaan rijden. Een aantal jaren lang werd in de spitsuren een tweeminutendienst gereden, ook ‘s avonds was er een vijfminutendienst. Lijn 17 werd weer ingekort tot zijn oude route Centraal Station – Surinameplein, lijn 27 kon vervallen.

12. Het meest westelijke punt van het Amsterdamse tramnet is sinds 2001 het eindpunt Matterhorn bij de Lutkemeerpolder. Gelede wagen 837 in reclamebeplakking op de eerste dag in De Aker; 8 december 2001
Foto: Erik Swierstra.

In 1972 kwam de Einsteinweg (Ringweg West) tot aan de Cornelis Lelylaan gereed. Hier werd een aansluiting gemaakt. Dit resulteerde in een gelijkvloerse kruising met het wegverkeer geregeld met verkeerslichten. Dit was de eerste onderbreking in het oorspronkelijke sneltramkarakter.

13. De in 2001 in gebruik genomen trambaan over de Pieter Calandlaan naar De Aker met een oude gelede wagen 623 in de nieuwe wit-blauwe kleur op lijn 1. Ecuplein 10 december 2001.
Foto: Erik Swierstra.

14. Lijn 17 weer terug op het Dijkgraafplein met dubbelgelede wagen 615 en de enkelgelede museumwagen 586 in oude grijze kleur als lijn 27, die in de normale dienst nooit verder reed dan het Surinameplein; 2 maart 2002.
Foto: Erik Swierstra.

Lijn 2 naar Slotervaart-Zuid
In oktober 1975 kreeg ook het zuidelijke deel van Slotervaart zijn tramverbinding. Met de opening van het nieuwe Slotervaartziekenhuis werd lijn 2 vanaf zijn bestaande eindpunt Hoofddorpplein verlengd via een nieuw aangelegde trambaan via de Heemstedestraat – Plesmanlaan – Johan Huizingalaan – Louwesweg. Behalve op het eerste stukje Heemstedestraat tot aan de Westlandgracht, waar het spoor in de straat lag had de nieuwe trambaan een geheel eigen baan, maar wel grotendeels gecombineerd als vrije tram/busbaan.

15. De openingsrit van lijn 2 van het Hoofddorpplein naar de Louwesweg. Gelede wagens 741 en 759 rijden van bloemstukken voorzien over de Heemstedestraat bij de Ringweg A10; 4 oktober 1975.
Foto: Erik Swierstra.

Het baangedeelte langs de Heemstedestraat – Plesmanlaan werd later met gras ingezaaid. Het eindpunt van de tram was hier gelegen naast de kassen van het tuinbouwgebied Sloten, dat ruim een decennium later plaats zou maken voor de nieuwbouwwijk Nieuw-Sloten.
Station Amsterdam Lelylaan.

16. De verlenging van lijn 2 naar de Louwesweg was mede bedoeld om het in 1975 geopende Slotervaart Ziekenhuis (op de achtergrond) van een tramverbinding te voorzien. In de nadagen van de drieassers reden er ook regelmatig tramstellen op lijn 2, zoals hier de 896 + 985. Louwesweg; 6 februari 1978.
Foto: Erik Swierstra.

17. Een besneeuwde Plesmanlaan met gelede wagen 873 tijdens de sneeuwrijke winter van 1979; op de hoek bij de Johan Huizingalaan; 23 januari 1979.
Foto: Erik Swierstra.

Station Amsterdam Lelylaan
In mei 1986 werd het station Amsterdam Lelylaan in gebruik genomen aan de westelijke tak van de Ringspoorbaan voor de verbinding Amsterdam CS – Schiphol. Dit station werd een belangrijke halte, want er gingen vier keer per uur in iedere richting Intercitytreinen stoppen. Men kon van hieruit rechtstreeks naar plaatsen als Brussel, Vlissingen, Enschede, Groningen en Leeuwarden. Een extra tramhalte voor lijn 1 kwam er onder het station, waarbij men met trappen rechtstreeks van trein op tram kon overstappen. Door de toegenomen drukte werd in 1988 lijn 17 weer vanaf het Surinameplein via de Cornelis Lelylaan naar Osdorp verlengd, doch deze kreeg nu het eindpunt Osdorpplein, waarbij de tot dan toe weinig gebruikte lus nuttig gebruikt kon gaan worden.

18. Kort na de verlenging naar Nieuw Sloten was de eindhalte bij het Kasterleepark, waar toen nog geen bebouwing was. De tram was er eerder dan de bewoners! Achter de bomen in de verte ligt het dorp Sloten. Gelede wagen 862 staat gereed voor vertrek; 23 september 1991.
Foto: Erik Swierstra.

Trams naar Nieuw-Sloten en De Aker
In 1987 werden er plannen gepubliceerd voor een nieuwe tramverbinding naar de nieuw te bouwen wijken Nieuw-Sloten en De Aker (toen nog MAP genoemd). Nieuw-Sloten zou volgens de aanvankelijke plannen een nieuwe verbinding krijgen vanaf het Haarlemmermeerstation vanwaar lijn 16 via een nieuwe oeververbinding over of onder de Schinkel en verder via de Henk Sneevlietweg naar de Louwesweg zou gaan. Vanaf het bestaande eindpunt van lijn 2 werd een nieuwe trambaan langs de Antwerpenbaan gelegd naar het voorlopige eindpunt aan het Oudenaardeplantsoen. De trambaan van Louwesweg naar Nieuw-Sloten werd in gebruik genomen in september 1991. Lijn 2 werd toen hierover verlengd. De trambaan tussen Haarlemmermeerstation en Johan Huizingalaan werd uiteindelijk nooit aangelegd.

De Aker zou aanvankelijk een verbinding krijgen via Nieuw-Sloten, maar het referendum over het weilandje De Vrije Geer in 1995 blokkeerde dit plan, zodat lijn 2 zijn eindpunt behield in Nieuw-Sloten.

19. De kruisingen van de Ringspoorlijn met de diverse tramlijnen in Amsterdam-West kunnen aardige ontmoetingen opleveren, zoals hier bij de Heemstedestraat, waar gelede wagen 618 gekruist wordt door een Dubbeldekker van de Nederlandse Spoorwegen; 7 april 2000.
Foto: Erik Swierstra.

Voor de verbinding met de Aker werd een alternatief uitgewerkt wat er uiteindelijk op neer kwam dat deze wijk via de Cornelis Lelylaan met de stad zou worden verbonden. Vanaf het einde van de Cornelis Lelylaan werd een nieuwe trambaan over de Meer en Vaart in zuidelijke richting gelegd en verder via de Pieter Calandlaan naar het westen. Bij het Ecuplein werd de oorspronkelijk geplande route bereikt en verder gevolgd via de Akersingel. Het eindpunt kwam bij de Matterhorn. Op december 2001 verliet lijn 1 zijn route naar het eindpunt Dijkgraafplein om vanaf de Meer en Vaart de nieuwe route naar De Aker te gaan volgen. Lijn 17 nam de route van het Osdorpplein via Tussen Meer naar het Dijkgraafplein weer over, waarmee deze lijn weer de route had die deze volgde tussen 1962 en 1971.

20. Sinds de komst van de Combino’s wordt het beeld van de Amsterdamse Tram vooral door dit materieel bepaald. Met de komst van de conducteurs op lijn 1, kwamen deze ook op deze lijn te rijden. Combino 2031 buigt van de Cornelis Lelylaan af naar links, richting De Aker. Dit is het zelfde punt als de foto’s 2. en 3., maar dan ruim veertig jaar later; 4 augustus 2003 (eerste dag conducteurs op lijn 1).
Foto: Erik Swierstra.

Huidige lijnvoering
Anno 2010 hebben de wijken Slotervaart, Osdorp, Nieuw-Sloten en De Aker dus drie tramlijnen:
1: Centraal Station – Leidsestraat – Overtoom – Surinameplein – Cornelis Lelylaan – Meer en Vaart – Pieter Calandlaan – Ecuplein – De Alpen – Matterhorn.
2: Centraal Station – Leidsestraat – Willemsparkweg – Hoofddorpplein – Heemstedestraat – Johan Huizingalaan – Louwesweg – Antwerpenbaan – Oudenaardesingel.
17: Centraal Station – Rozengracht – Kinkerstraat – Surinameplein – Surinameplein – Cornelis Lelylaan – Meer en Vaart – Osdorpplein – Tussen Meer – Dijkgraafplein.

Vrachttram
In maart 2007 werd gedurende drie weken een proef genomen met de vrachttram van het bedrijf CityCargo. Doel was om ervaring op te doen met vervoer van vracht per tram om hiermee het aantal vrachtauto’s in de binnenstad te kunnen verminderen. Gekozen werd voor een overlaadpunt aan het eindpunt van tramlijn 1 aan de Matterhorn in De Aker. Vandaar reed de vrachttram via de route van lijn 1 naar het Surinameplein en verder de stad in naar de overslagpunten op het Frederiksplein en de Plantage Parklaan. Hiervoor waren twee dubbelgelede trams provisorisch verbouwd.

21. In het voorjaar van 2007 reed enige weken als proef een vrachttram tussen De Aker en de Plantage Parklaan. Het is bij een proef gebleven. Twee trams waren hiervoor aangepast, waaronder de groen wit beplakte gelede wagen 801. Eindpunt Matterhorn; 21 maart 2007.
Foto: Erik Swierstra.

Na beëindiging van de proef besloot de Gemeente Amsterdam tot invoering van de vrachttram op grotere schaal. De hiervoor genoemde route zou als eerste in gebruik genomen worden. Hiertoe moest dan nog wel een overlaadstation worden gebouwd. In de nabij het eindpunt van lijn 1 gelegen Lutkemeerpolder was een overlaadstation en een stalling voor de vrachttrams voorzien. Het plan was om in 2009 met de dienst te starten. Eind 2008 bleek echter de financiering van het plan op problemen te stuiten, als gevolg waarvan de uitvoering van de infrastructuur niet plaats kon vinden en de vrachttram uiteindelijk bij een proef is gebleven.

© Erik Swierstra, 1 februari 2010

Geraadpleegde literatuur:
De data van wijzigingen in de tramlijnen zijn ontleend aan de publicatie 'Lijnenloop Openbaar Vervoer Amsterdam, 1839 - 1989', door H.J.A. Duparc (1989).

< Naar index van Erik Swierstra

laat een berichtje achter