Het stadionvervoer bij de Amsterdamse tram heeft een lange geschiedenis. In dit stuk wordt alleen het naoorlogse gebeuren behandeld. Tien jaar geleden kwam een einde aan dit vervoer.

Stadiongangers op het Stadionplein omstreeks 1932
fotograaf niet bekend

Bij ‘stadionvervoer per tram’ denk je natuurlijk in de eerste plaats aan het Olympisch stadion. In vroeger tijden waren daarbij onder meer betrokken de tramlijnen 6 en 23. Tijdens de Duitse bezetting is op beide lijnen de dienst gestaakt. Na de bevrijding kwam lijn 23 niet terug in reguliere dienst. Voor lijn 6 duurde de afwezigheid tot 1977. In 2006 is lijn 6 opnieuw opgeheven, naar het zich laat aanzien voorgoed. Maar in de periode 31 augustus 1945 – toenmalige Koninginnedag – tot 4 mei 1958 boden 6 en 23 hun diensten aan bij stadionhoogtijdagen.
Zolang de normale dienst op lijn 2 niet was hervat, deed ook die lijn mee aan het stadionvervoer. Pas op 14 april 1947 is lijn 2 weer als reguliere lijn in dienst gekomen.

Lijn 9 als stadionextra in de Plantage Middenlaan op een zondag on oktober 1955 bij de halte voor de Hollandsche Schouwburg

Lijn 6 (490+886) in de Stadionstraat, 24.6.1956

In die tijd was de Amstelveenseweg tussen de Koninginneweg en het Stadionplein verstoken van tramdiensten. De lijnen 6 en 23 die daar voorheen reden waren immers opgeheven. Slechts lijn 24 hield buiten stadionhoogtijdagen het Stadionplein bereikbaar. In 1948 veranderden de routes van de lijnen 1 en 2. Lijn 1 verliet zijn route Zeilstraat – Hoofddorpplein en reed voortaan via Amstelveenseweg naar het Stadionplein. Feitelijk betekende dit een stukje herinstelling van de lijnen 6 en 23. Als gevolg van de wijzigingen bij lijn 1 werd de verbinding met het Hoofddorpplein voortaan verzorgd door lijn 2 die daartoe zijn luseindpunt Sophialaan – Saxen Weimarlaan verliet. Overigens kwam het in de tijd dat lijn 1 nog naar het Hoofddorpplein reed wel voor dat die lijn bij drukbezochte wedstrijden naar het Stadionplein werd gevoerd.

Lijn 23 (351+879), Stadionstraat, 24.6.1956. Ook een tramstel van lijn 1 met een verlengde typewagen die de doorgang voor een tram van lijn 16 staat te versperren

Intussen waren ook de lijnen 2 en 16 bij stadionhoogtijdagen in de Stadionstraat present die daartoe vanaf Koninginneweg resp. Cornelis Krusemanstraat werden verlengd. Op zulke dagen vertoonden zich in de Stadionstraat dus vier tramlijnen: 2 (sinds 1948: 1), 6, 16 en 23. In 1948 reed lijn 6 bij enkele stadiondagen de route Amstelstation – Stadionplein via Ceintuurbaan – De Lairessestraat; de trams van lijn 6 naar de Indische buurt reden dan onder het nummer 6E. Merkwaardig is dat pas in 1955 een derde spoor in de Stadionstraat verscheen dat al op de Amstelveenseweg aftakte. Op het Stadionplein – waar na afloop van de stadiongebeurens passagiers instapten – is in 1955 een inhaalspoor aangelegd. Deze extra sporen zijn feitelijk snel overbodig geworden aangezien de lijnen 6 en 23 op 4 mei 1958 voor het laatst dienst deden.

Lijn 6 (1281+862) in de Stadionstraat, 30.6.1957. De tram bevindt zich op het in 1955 aangelegde derde spoor

Merkwaardige taferelen waren te zien op 3 april 1955 tijdens de voetbalwedstrijd Holland-België. De tram staakte! Tramstellen van lijn 16 waren met werkwilligen in dienst op de route van lijn 1 en overigens werd het vervoer met zeer veel autobussen met militaire chauffeurs verricht.

busdiensten die op de stakingszondag 3 april 1955 de trams vervingen.
fotograaf niet bekend

De vraag is of deze ervaringen voor het GVB aanleiding waren over de lijnen 6 en 23 na te denken. Hoe dan ook, op 4 mei 1958 reden zij voor het laatst. Sindsdien vond het stadionvervoer plaats met de vertrouwde tramlijnen 1, 16 en 24 die ook werden voorzien van diensten op de deelroutes Leidsebosje – Stadionplein resp. Rembrandtplein – Stadionplein. Een buslijn 16E reed bovendien op de route Stadionplein – Centraal Station. Afhankelijk van de te verwachten omvang van het vervoer werden deze maatregelen getroffen.

Lijn 16 (438+818), Rembrandtplein, 12.11.1961. Op deze stadionzondag worden op de lijnen 16 en 24 pendeldiensten uitgevoerd tussen dit plein en het stadion. Let op het bord ‘Rembrandtplein’ dat het wagennummer keurig afdekt

In 1971 kwam opnieuw een wijziging in de situatie als gevolg van het verleggen van lijn 1 naar Osdorp. Lijn 16 reed sindsdien permanent naar het Stadionplein. Voortaan kwam, wat de tram betreft, het stadionvervoer voor rekening van de lijnen 16 en 24. Sinds 1977 speelde de heringestelde reguliere lijn 6 daarin een bescheiden rol mee.

Lijn 24 (474+810) als stadionextra opgesteld in de Turnerstraat, 23.9.1962. Het aanmaken van kopkoersborden is nog niet gereed gekomen, gelet op het lege draairaamwerk. De 474 bevindt zich tegenwoordig in een Engels trammuseum

Op 3 april 1996 kwam een einde aan het vervoer van voetbalpubliek naar/van het Stadionplein.

Het vervoer op de lijnen 6 en 23 is altijd verricht met de goede oude tweeassers, vaak in ongebruikelijke materieelcombinaties. Zo reed op 7 april 1947 voor het laatst een Union met een grootbordesbijwagen (114+810 op lijn 23). Op 13 juni 1954 kreeg lijn 23 onder meer enkele kleine middeninstapbijwagens die aan niet kortgekoppelde motorwagens werden gehangen. Lijn 6 reed op 24 juni 1956 met het stel 490+886, redelijk uniek en mogelijk gemaakt door inzet van dit stel van lijn 2 welke lijn toen enige tijd onderdak vond in de remise Lekstraat. Kortom, smullen voor de tramliefhebbers.
Slechts bij één gelegenheid zijn geen tweeassers verschenen en wel op lijn 23. Op zijn laatste exploitatiedag – 4 mei 1958 – reed lijn 23 met drieassige tramstellen. De lijn was toen al ingekort tot het Frederik Hendrikplantsoen, een maatregel die in 1957 is genomen. Ook het aantal dienstdoende wagens kon dus verminderd worden.

Lijn 6 reed na 1946 nimmer zijn eigenlijke route die voerde via Overtoom – Leidsebosje – Museumbrug – Weteringschans naar Oost. De lijn was verlegd naar De Lairessestraat – Ceintuurbaan – Ruyschstraat. Wel werd doorgereden naar het einde van de Insulindeweg. In 1957 kwam aan het laatste een einde als gevolg van de opbraak van de tramsporen aldaar. Nog drie keer zou lijn 6 rijden tot het Muiderpoortstation, tot in 1942 het beginpunt van de lijn.

Lijn 6 (851 en 892+968) in de Plantage Parklaan, 7.2.1978. Sinds 1977 is lijn 6 weer van de partij. De foto is niet genomen op een stadiondag

Stadionvervoer vond sinds oude tijden ook plaats naar de Watergraafsmeer. Tot 1940 dienden de Ajax-bezoekers zich te behelpen met autobussen en de Gooische tram. Maar op 14 juli 1940 kon lijn 9 toch echt naar de Middenweg rijden om daar, naar achteraf is gebleken, 56 jaren lang stadionvervoer te verzorgen. Dit vervoer werd in de periode 1940-1948 afgewikkeld via een kopeindpunt op de Middenweg bij de Gaffelstraat. Als jongetje heb ik daar vaak ademloos staan kijken naar het rangeren met bijwagens. De vooruitgang is echter niet tegen te houden en zo kreeg lijn 9 als eerste lijn de nieuwe drieassige tramstellen toegewezen. Om het laatste mogelijk te maken werd naast het stadionterrein een dubbelsporige keerlus aangelegd die ook de gelegenheid bood extra tramstellen te plaatsen.
De laatste wedstrijd van Ajax in haar oude stadion vond plaats op zondag 28 april 1996. De extra trams wachtten de afloop van die wedstrijd niet af, beangst als zij waren voor vandalisme……..

Lijn 9 (338+821), Middenweg, 11.4.1955. Na gedane EE1-dienst (bordje achter de voorruit) rukt de tram in naar remise Lekstraat (R-schijf op de lamp).
Fotograaf onbekend

Lijn 9 kon na 1948 meer en meer beschikken over drieassers die op zondag niet nodig waren op lijn 25. Beide lijnen huisden (en huizen nog steeds) immers in remise Lekstraat. Toch kon je in de vijftiger jaren meer en meer tweeassers als extra’s op lijn 9 zien rijden. Meestal betrof het ‘Blauwe wagens’, maar ook ouder garnituur kwam wel voor. In 1961 is een wijziging van de drieasserinzet op zondagen ingevoerd. Deze stellen reden voortaan op zondag op lijn 3 zodat lijn 9 zich moest behelpen met tweeassers als extra trams. Naarmate meer gelede trams beschikbaar kwamen ging de inzet van tweeassers als extra’s vervangen worden door die van drieassers. Tenslotte verdwenen ook de drieassers geheel uit de dienst, maar toen was het al 1983.

Inzet van materieel op lijn 9 op maandag 7 april 1958 (Tweede Paasdag)

Op deze middag reed lijn 9 met 11 dienstwagens, negen extra dienstwagens en twee extraextra dienstwagens. Inzet van 19 drieassige stellen en drie verbouwde tweeassige stellen, tezamen 22 tramstellen. De tweeassige stellen waren 406+760, 418+737 en 457+758. Het was de laatste keer dat de verbouwde tweeassers op lijn 9 reden. Voor de 406 en 758 was het de enige dag ooit waarop zij op lijn 9 werden ingezet. De verbouwde stellen reden normaliter op lijn 4. In 1960 zijn deze stellen buiten dienst gesteld.

Lijn 9 (448+807), als stadionextra in de eindlus aan de Middenweg. Drieassig stel 517+959 rijdt in een reguliere dienst, 15-10-1961

Ander stadionvervoer kon je aantreffen richting Spaarndammerdijk. DWS speelde daar, zoals de ouderen onder ons weten. Lijn 12 Oostzaanstraat – Centraal Station moest daartoe wel eens extra trams krijgen, tot die lijn in 1955 werd verbust. De foto van de 244 als voetbalextra geeft daar een beeld van.

Inzet van materieel op lijn 1 op stadionzondag 18 juni 1950 (laatste dag waarop ‘Unions’ op lijn 1 dienst deden)

Lijn 1 (360+637) op de Overtoom, 22.12.1955. Op de achtergrond het toenmalige GVB-kantoor Stadhouderskade 1

Op deze dag tellen wij 15 kortgekoppelde tramstellen in verschillende samenstelling, een ‘stoeltjeswagen’ van de serie 301-320 en twee Union-motorwagens. Het was een mooie dag. (De volgnummers in de linker kolom duiden op dienstwagennummers, die in de middelste kolom op extra dienstwagens en die in de rechter kolom op extra-extra dienstwagens. Een geniaal idee: extra-extra wagens)

Inzet van materieel op lijn 23 op stadionzondag 13 juni 1954

Materieelinzet op lijn 23 op stadionzondag 30 juni 1957

Noot: de 1236 en 846 zijn als museumwagens bewaard. De 846 kreeg die status als enige resterende wagen met langsbanken nadat de wagen enige tijd op het terrein van sanatorium "Zonnestraal" gestaan had. Helaas hebben vandalen de wagen in de zeventiger jaren in brand gestoken.

Inzet van materieel op lijn 23 op zondag 4 mei 1958

Van deze drieassers zijn de 509 en 987 als museumwagens bewaard gebleven. Een poging ook de 522 en de 1000 te bewaren is mislukt.

Lijn 23 (539+971), Frederik Hendrikplantsoen, 4.5.1958. Op deze laatste lijn-23-dag reed de lijn tussen Stadionplein en Frederik Hendrikplantsoen, maar de richtingfilm geeft ‘Zoutkeetsgracht’ aan

Inzet van materieel op lijn 6 op stadionzondag 30 juni 1957

Op lijn 6 zijn naast Blauwe wagens op de diensten 4, 5 en 7 drie tramstellen van het toen oudste garnituur actief. De nummers van de motorwagens 236-298 zijn in 1956 met duizend verhoogd om nummerdoublures met autobussen te vermijden.

Lijn 23 (298+897), geflankeerd door lijn 6, Stadionstraat, 13.6.1954. De 273 is ‘ingetuigd’ met een op de kop geplaatste 9. Ook het omgekeerde kwam wel voor

Meer foto's

Lijn 1 (552) in de Stadionstraat op de eerste dienstdag van het gelede materieel, 16.6.1957. De dagen van de kortgekoppelde stellen zijn weldra geteld

Lijn 1 (540) op de Overtoom als stadionextra, 30.4.1958. Sinds lijn 1 met gelede wagens reed, bestonden de extra stadiondiensten vaak uit losse drieassers

Lijn 1 met drie typen materieel in de Stadionstraat, 21.6.1963. Sinds 1963 reden op lijn 1 voor het eerst ook Blauwe wagens, als aanvulling op de gelede wagens. Het lijkt of de dagen van 1950 zijn teruggekeerd.
Fotograaf onbekend

Lijn 9 (411+721) als stadionextra, Plantage Middenlaan, 27.11.1955. De tram maakt een tussenrit Watergraafsmeer – Plantage Parklaan. De conducteur staat klaar om het wisselijzer te gebruiken. De kenner ziet dat de wagen min of meer is gemoderniseerd, maar toch nog aan de voorzijde een contactdoos voor de verlichting van een bijwagen heeft

Lijn 9 (418+737), als stadionextra in de eindlus aan de Middenweg bij het Ajax-stadion, 7.4.1958

Lijn 12 (244+842), als voetbalextra op de middentoegangsbrug voor het Centraal Station, 29-8-1954. Het zou een van de laatste optredens van de 244 zijn; in het voorjaar van 1955 is de wagen afgevoerd.

Lijn 16 (295+810), verlaat remise Havenstraat op een dienst als stadionextra, 17.3.1954. Kort nadien zou de 295 als eenrichtingwagen nog een tweede leven beginnen op de op 29.9.1954 naar Slotermeer verlengde en drukke lijn 13

Lijn 16 (397+759), Stadionstraat, 4.5.1958. De lijn is verlengd van Haarlemmermeerstation naar Stadionstraat gedurende de uren waarin zich sportieve gebeurtenissen in het stadion afspelen

Lijn 24 (504+951), op de pendeldienst Rembrandtplein-Olympiaweg, 12.11.1961

Lijn 24 (473+770), nu met kopkoersbord aan de eindhalte Olympiaweg, 9.6.1963. De in die tijd bestaande typen materieel staan op volgorde van ouderdom op de foto. De ‘intuiging’ van de 473 is niet helemaal zoals deze behoort te zijn

Als laatste plaatje een verwijsbord naar lijn 24 dat jarenlang te zien was op het Stadionplein. De tekst is al aardig aan het afbladderen. 24.4.1983

Verantwoording
Gegevens uit de periode 1945-1950 ontleend aan H.J.A. Duparc, ‘Een eeuw elektrische exploitatie van de tram in Amsterdam’, Delft, 2000

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
24 december 2006

[terug naar index TRAMS ALLERLEI]

laat een berichtje achter